با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن علمی قرآن و عهدین ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث

چکیده

جیمز بلمی، از اسلام‌پژوهان غربی، با استناد به برخی اختلاف‌های مفسران ذیل آیه صد و چهارم از سوره «الانبیاء»، به این نتیجه حیرت‌انگیز دست یافته است که لفظ «سجل» در سوره‌ «الانبیاء»، بر اثر اشتباه کاتبان وحی، از «مسجِّل» به «سِجِلّ» تغییر کرده است و در نتیجه باید به اصل نخستین خود بازگردانده شود. از این رو در مقاله‌ حاضر بر آنیم که ضمن گزارش کلی دیدگاه بلمی در این باره، با استفاده از منابع علمی به نقد دیدگاه او بپردازیم و مواضع خلل و ضعف استدلال او را بشناسانیم. حقایقی از تاریخ قرآن، تواتر شفاهی متن قرآن، حاکمیت قرائت بر کتابت قرآن و نه بر عکس، ظرافت‌های نحوی خاص، از جمله دلایلی به شمار می‌روند که در این مقاله بر عدم صحت دیدگاه جیمز بلمی و نااستواری پیشنهادهای او اقامه شده‌اند.

جیمز بلمی، از اسلام‌پژوهان غربی، با استناد به برخی اختلاف­های مفسران ذیل آیه صد و چهارم از سوره «الانبیاء»، به این نتیجه حیرت‌انگیز دست یافته است که لفظ «سجل» در سوره­ «الانبیاء»، بر اثر اشتباه کاتبان وحی، از «مسجِّل» به «سِجِلّ» تغییر کرده است و در نتیجه باید به اصل نخستین خود بازگردانده شود. از این رو در مقاله­ حاضر بر آنیم که ضمن گزارش کلی دیدگاه بلمی در این باره، با استفاده از منابع علمی به نقد دیدگاه او بپردازیم و مواضع خلل و ضعف استدلال او را بشناسانیم. حقایقی از تاریخ قرآن، تواتر شفاهی متن قرآن، حاکمیت قرائت بر کتابت قرآن و نه بر عکس، ظرافت­های نحوی خاص، از جمله دلایلی به شمار می­روند که در این مقاله بر عدم صحت دیدگاه جیمز بلمی و نااستواری پیشنهادهای او اقامه شده­اند.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم (1415ق). ترجمه محمد مهدی فولادوند. تهران: دارالقرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی).
ابن اثیر جزری. مبارک بن محمد (بی­تا). اسد الغابة فی معرفة الصحابه. بیروت: دار الکتاب العربی.
ابن اثیر جزری. مبارک بن محمد (1367ش). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. تحقیق محمود محمد طناحی. قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان. چاپ چهارم.
ابن بابویه، محمد بن علی (1413ق). من لایحضره الفقیه. تحقیق علی اکبر غفاری. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ دوم.
ابن حجر عسقلانی، شهاب‌الدین احمد بن علی. (بی­تا). فتح الباری فی شرح صحیح بخاری. بیروت: دار المعرفة للطباعة و النشر، چاپ دوم.
ابن خلدون، ابوزید عبدالرحمن بن محمد. (1391ق). تاریخ ابن خلدون. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ابن درید، محمد بن حسن. (بی­تا). جمهرة اللغة. بیروت: دارالعلم للملایین. چاپ اول.
ابن سعد، محمد. (بی­تا). الطبقات الکبری. بیروت: دار صادر.
ابن سعید الدانی، ابو عمرو عثمان‏. (1426ق). کتاب التیسیر فی القراءات السبع‏. بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ دوم.
ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن بن هبة الله شافعی. (1415ق). تاریخ مدینة دمشق. تحقیق علی شیری. بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
ابن عطیه اندلسی، عبد الحق بن غالب. (1422ق). المحور الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. تحقیق محمد عبدالسلام عبد الشافی. بیروت: دارالکتب العلمیة. چاپ اول.
ابن عقیل همدانی. (1384ق). شرح ابن عقیل. مصر: المکتبة التجاریة الکبری. چاپ چهاردهم.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم. (بی­تا). غریب القرآن. بی­جا: بی­نا.
ابن مالک الاندلسی، محمد بن عبدالله. (1429ق). الالفیة. قم: نوید اسلام. چاپ پنجم.
ابن نجاح، ابوداود سلیمان. (1423ق). مختصر التبیین لهجاء التنزیل. مدینة المنورة: مجمع الملک فهد.
ابو حیان اندلسی، محمد بن یوسف. (1420ق). البحر المحیط فی التفسیر. تحقیق محمد جمیل صدقی. بیروت: دارالفکر.
اسکندلو: واد، امیری، محمد مقداد. (1390ش). «بررسی مقاله الرقیم و الرقود». قرآن­پژوهی خاورشناسان (قرآن و مستشرقان)، مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی. شماره دهم. ص97 - 126.
ازهری، محمد بن احمد. (بی­تا) تهذیب اللغة. بیروت: داراحیاء التراث العربی. چاپ اول.
بخاری، محمد بن اسماعیل. (1401ق). صحیح بخاری. بی­جا: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
بلاشر، رژی. (1374ش). در آستانه قرآن. ترجمه محمود رامیار. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ چهارم.
فتحعلیخانی، محمد. (1377ش). بولتن مرجع قرآن‌پژوهی، قم: مدیریت مطالعات اسلامی مرکز مطالعات فرهنگی – بین‌المللی.
جزری، ابوالخیر محمد بن محمد. (1421ق). تحبیر التیسیر فی القراءات. أردن: دارالفرقان. چاپ اول.
جزری، ابوالخیر محمد بن محمد (بی­تا). النشر فی قراءات العشر. بیروت: دارالکتب العلمیة.
جوادی آملی، عبدالله. (1381ش). قرآن در قرآن. قم: مرکز نشر اسراء.
حلبی، أبو الصلاح تقی بن نجم. (1404ق). تقریب المعارف. تحقیق فارس تبریزیان (الحسون). قم: الهادی. چاپ اول.
خویی، سید ابوالقاسم. (بی­تا). البیان فی تفسیر القرآن. بی­جا: بی­نا.
دارمی، عبدالله بن الرحمن. (1349ق). سنن الدارمی. دمشق: مطبعة الحدیثة.
دمیاطی، احمد بن محمد بن عبد الغنی. (1422ق). اتحاف فضلاء البشر فی القراءات الأربعة عشر. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ذهبی، محمد بن احمد بن عثمان. (1416ق). معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الأعصار. استامبول: مرکز البحوث الاسلامیة. چاپ اول.
ذهبی، محمدحسین. (بی­تا). التفسیر و المفسرون بحث تفضیلی عن نشأة التفسیر. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (بی­تا). مفردات فی ألفاظ غریب القرآن. بیروت: دارالقلم.
رامیار، محمود. (1369ش). تاریخ قرآن. تهران: امیرکبیر. چاپ سوم.
زمخشری، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ سوم.
زمخشری، محمود بن عمر (1417ق). الفائق فی غریب الحدیث. تحقیق ابراهیم شمس‌الدین. بیروت: دارالکتب العلمیة. چاپ اول.
سیوطی، عبدالرحمن. (1404ق). الدر المنثور فی تفسیر المأثور. قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
سیوطی، عبدالرحمن (1421ق). الاتقان فی علوم القرآن. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ دوم.
طباطبایی، سید محمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ پنجم.
طبرسی، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات ناصر خسرو. چاپ سوم.
طبری، محمد بن جریر. (1403ق). تاریخ طبری. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات. چاپ چهارم.
طبری، محمد بن جریر (1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دارالنعرفة. چاپ اول.
طوسی، محمد بن حسن. (بی­تا). التبیان الجامع لعلوم القرآن. تحقیق احمد قصیر عاملی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
عاکوب، عیسی علی. (1421ق). المفصل فی علوم البلاغة العربیة. حلب: مدیریة الکتب و المطبوعات الجامعیة.
فائز، قاسم. (1388ش). علوم البلاغة مع تمارین قرآنیة. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت). چاپ اول.
فخر الدین رازی، ابو عبد الله محمد بن عمر. (1420ق). مفاتیح الغیب. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ سوم.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (بی­تا). کتاب العین. قم: نشر هجرت. چاپ دوم.
فقهی زاده، عبد الهادی. (1374ش). پژوهشی در نظم قرآن. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی. چاپ اوّل.
فقهی زاده، عبد الهادی (1392ش). آموزش نحو عربی (2). تهران: نشر میزان. چاپ اول.
فیض کاشانی، ملا حسن. (1415ق). تفسیر الصافی، تهران: انتشارات صدر. چاپ دوم.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. تحقیق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ چهارم.
مرتضی زبیدی، محمد بن محمد. (بی­تا). تاج العروس. تحقیق علی شیری. بیروت: دارالفکر. چاپ اول.
مسلم بن حجاج، حسین. (بی­تا). الجامع الصحیح المسمی صحیح مسلم. بیروت: دار الجیل بیروت/ دار الأفاق الجدیدة.
مفید، محمد بن محمد. (1413ق). الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. قم: کنگره شیخ مفید. چاپ اول.
معرفت، محمد هادی. (1382ش). تاریخ قرآن. تهران: سمت. چاپ پنجم: 1382ش.
معرفت، محمد هادی (1418ق). التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب. مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة. چاپ اول.
معرفت، محمد هادی (1415ق). التمهید فی علوم القرآن. قم: موسسه النشر الاسلامی. چاپ دوم.
نجارزادگان، فتح­الله. (1384ش). تحریف ناپذیری قرآن. تهران: مشعر. چاپ اول.
هاشمی، احمد. (بی­تا). جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
James A. Bellamy. (1993). "Some proposed emendations to the text of the Koran". Journal of American Oriental Society. 113iv. Pp. 562-573.