ما در این مقاله، به دلیل حجم انبوه اطلاعات و نیز اهمیت بسیار مسیر اصلی ارائه شده در این الگو، تنها به بررسی عوامل مؤثر بر ساخت نگرش‌ ایمانی مخاطبان قرآن از طریق مسیر اصلی می‌پردازیم و رهیافت قرآنی در موضوع را پیجویی می‌نماییم:

3. عوامل مؤثر بر تکوین نگرش ایمانی در قرآن با رویکرد الگوی احتمال تفسیر- مسیر اصلی

با توجه به توضیحاتی که گذشت، این طریق در قانع‌سازی بر تفکر عقلی در محتوای پیام و استدلال‌های ارائه شده برای آن استوار است. اساس این راهبرد، بر تدبر، تعقّل و تفکر استوار بوده و لزوم و ضرورت تفکر عقلانی را از نگاه قرآن می‌رساند. قرآن از رهگذر این مسیر، عوامل زیر را به عنوان مهم‌ترین عوامل اثر­گذار بر شکل‌گیری نگرش ایمانی مخاطبان معرفی می‌نماید. عواملی که هر­ یک، زمینه را برای تفکر و تعقل در محتوای پیام فراهم می‌آورند:

ارائه برهان و استدلال نسبت به متعلقات ایمان

یکی از اساسی‌ترین بخش‌ها‌ از محتوای پیام‌های انبیاء، براهین و استدلال‌‌های ایشان بر صدق دعوت خود در برابر مخاطبان می‌باشد تا ایشان با تفکر و تعقل در محتوای این استدلال‌ها، خود راه صحیح را دریابند.

قرآن کریم افزون بر این که خود را «برهان» و «نور» معرفی کرده (نساء/174)، با تعابیر گوناگونی چون «سلطان» (هود/96)، «حجت» (انعام/149) و «بیّنه» (هود/17)، به ارائه براهین و استدلال‌های گوناگون از سوی پیامبران الهی اشاره می‌کند. به عقیده پاره‌ای از مفسران، مراد از «سلطان»، آن برهان و حجتی است که گفت‌وگوها را پایان داده و بر عقول و افهام مردم تسلط پیدا می‏کند، به­گونه‌ای که به­هیچ وجه قابل اشکال­کردن نباشد، که بر این اساس، شامل حجت‌های عقلیه‏ای می‌شود که بر عقل بشر چیره می‏گردد و عقل را ناگزیر از پذیرفتن مدعای طرف می‏سازد (طباطبائی، 1417: 10/380؛ طبرسی، 1372: 5/290؛ طیب، 1378: 7/116). «حجت» نیز سخنی است که با هدف اثبات یا ابطال چیزی ارائه می‌گردد (طباطبائی، 1417: 18/35) و دلالتی آشکار نسبت به آنچه بر آن احتجاج می‌گردد، دارد (راغب اصفهانی، 1412: 1/219).

«بینه»؛ برهان، حجت و نشانه‌ای است که موجب آشکار­شدن چیزی گردد (زمخشری، 1407: 2/385؛ فخر رازی، 1420: 17/329؛ قرشی، 1371: 1/259). بر این اساس قرآن کریم استدلال‏های فراوانی را در جای­جای خود به کار برده است[9] و علت آنکه از دیگران برهان می‏طلبد[10] آن است که هم خودش برهان است و هم برهان اقامه می‏کند. آیات قرآن، گذشته از اینکه خود براهین عقلی فروانی را ارائه نموده است، ادله‏ای را که انبیاء در مقام احتجاج با ملحدان اقامه نموده‏اند، برای امت اسلامی بازگو فرموده و آن­ها را به تفکر و تعقل در آنها وادار نموده است (جوادی آملی، 1387: 160). آیات گوناگونی که به ارائه براهین عقلی پرداخته‌اند، گاه با نام عقل و تعقل و نظایر آن، همراه هستند و گاه به نام عقل تصریحی نشده و استدلال و برهان در مفهوم آنها نهفته است (جهت مطالعه نمونه‌ها: جوادی آملی، 1381: 160-157).

اگر در سرتاسر قرآن و متون دینی کاوش کنیم، درمی‏یابیم که محور دعوت همه پیامبران، عقل و خردورزی بوده است[11] (جوادی آملی، 1381: 35-34). شهادت عبارات قرآنی چون «أَفَلا تَعْقِلُون‏»[12]، «لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون‏»[13] و «إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»^[14] و ... از یک­سو و نهی از پیروی ظنّ و گمان (یونس/36)، تقلید کورکورانه و بی‌دلیل (بقره/170) و عمل بدون علم (اسراء/36) از سوی دیگر گویای همین نکته است.

همچنین بسیاری از مفسران «حکمت» در آیه «ادْعُ إِلی‏ سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَه وَ الْمَوْعِظَه الْحَسَنَه وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَنُ...» (نحل/125)، را به برهان و استدلال تفسیر نموده‌اند که پیامبر اسلام مأمور به دعوت از این طریق شده است (طباطبائی، 1417: 12/371؛ حقی بروسوی، بی‌تا: 5/97؛ فخر رازی، 1420: 20/287).

بر این اساس روشن است که استدلال‌های عقلی قرآن در خلال داستان‌ها، تمثیل‌ها، برهان‌ها و... با استفاده از قدرت تعقل و تفکّر مخاطبان، مبتنی بر فطرت خداجویانه آنها به تقویت نگرش‌های ایمانی در ایشان پرداخته‌اند، و از آنجا که این براهین زمینه تفکر در اصل محتوای پیام را فراهم می‌آورد، ارائه آنها را می‌بایست در مسیر اصلی به تغییر نگرش‌ها و اقناع در الگوی احتمال تفسیر قرار داد.

 معرفت‌شناسی آیه‌ای

مفهوم «آیه» با وجود اختلاف­نظر فراوانی که پیرامون اشتقاق و معنای لغوی آن در زبان عربی (اورعی، 1382: 1/409-408) و دیگر خانواده‌های زبان‌های سامی (اندرزی و آذرنوش، 1389: 67-66)، وجود دارد، بیشتر به معنای لغوی «عبرت و نشانه آشکار» (فراهیدی، 1410: 8/441؛ طریحی، 1375: 1/39؛ فیومی، 1405: 2/32) کاربرد یافته است.

یکی از راهبردهای قرآنی تکوین نگرش ایمانی از طریق مسیر اصلی و مرکزی، دعوت به تفکر در آیات گوناگون آفاقی و انفسی، با هدف تقویت ایمان به خدا (یوسف/105)، ایمان به دعوت انبیاء (بقره/211)، عبرت آموزی از وقایع و حقائق (یوسف/7)، انذار (هود/103) و... می‌باشد. نشانه‌ها و عبرت‌های ارائه شده در این دست آیات، راهی برای حصول معرفت برای مخاطبان آن است:

«سَنُریهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فی‏ أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ...»؛ به­زودی نشانه‏های خود را در اطراف جهان و در خودشان به آنها نشان می‏دهیم تا برای آنان آشکار گردد که او حق است‏ (فصلّت/53).

بر این اساس در آیات بسیاری، از موضوعاتی چون تاریخ اقوام و ملل و سرنوشت آنها (هود/103)، شگفتی‌های خلقت در طبیعت و بدن انسان (بقره/164، آل عمران/190، انعام/99-97، ذاریات/21-20)، زنده شدن مردگان در دنیا (بقره/72، بقره/259، آل عمران/49)، نعمت‌های بی‌شمار او (نحل/13-5، نحل/18) و... سخن به میان آمده و بر وجود نشانه و عبرت در آنها تصریح شده است، تا با اندیشه و تفکر در این نشانه‌ها، وجدان خفته فرد، بیدار و زمینه برای تغییر نگرش وی فراهم آید. در قرآن بیش از 350 آیه مشتمل بر این مفاد به چشم می‌خورد (فعالی، 1379: 76).

اهمیت این مسئله در آموزه‌های خداشناسی تا جایی است که مطالعه‌ و تفکر در آیات و نشانه‌های الهی، به­عنوان یکی از رایج‌ترین شیوه‌های مورد استفاده از سوی معصومان جهت ایجاد و تقویت ایمان به خدا، معرفی شده است (شکرانی، 1385: 55). آثار خلقت و حکمت پروردگار در همه پدیده‌های جهان نمایان است. پس اگر پدیده‌ای ساکت است، تدبیر به کار رفته در آن، حجتی گویاست (ابن بابویه، 1357: 52) و با خلق خدا، می‌توان به وجود و تأثیرش استدلال نمود (ابن بابویه، 1357: 437).

در اینجا لازم به تذکر است که مفهوم «آیه» در این کاربرد معرفت‌شناسی، تنها مختص لفظ واژه «آیه» نبوده و شامل سایر واژگان قرآنی، از جمله «عبرت» (آل عمران/13، نحل/66، نور/44، نازعات/26) و «ذکری» (هود/120، ص/43، ق/ 37و8) که معنای نزدیکی به آن دارند نیز می‌گردد. بدین معنا که هر آنچه در قرآن متعلق عبرت­آموزی و تذکری برای مخاطبان قرار گرفته است، تا با اندیشه و تفکر در محتوای آن، راه صواب را بیابند، می‌تواند به­عنوان آیه‌ و نشانه‌ای در این خصوص لحاظ گردد و طریقی برای حصول معرفت در جان مخاطبان تلقی گردد. بر این اساس برخی محققان نیز به تبیین ارتباط مفهومی میان معنا و مدلول واژه «عبرت» با دو واژه دیگر پرداخته‌اند (قائمی مقدم، 1384: 17-15).

در این میان، اصطلاح «شناخت آیه‌ای» از سوی پاره‌ای از محققان، به­منظور اثبات وجود خدا با توجه به آیات قرآن، کاربرد یافته و شامل براهین قرآنی مانند برهان نظم و سایر براهین فلسفی می‌گردد (جوادی، 1376: 215). مـعرفت آیـه‌ای به معنـای عبور معرفت­شناختی از نشانه به ‌‌صاحب‌ نشانه می‌باشد و سهم مهم و بسزایی در معارف بشری دارد. شناخت امور‌ حسی‌ و غیر حسی از طریق علائم محسوس آن، مسأله‌ای عادی و روزمره اسـت (فعالی، 1379: 77). اکثر شناخت‌های ما در جهان، شناختی است که نه حسّی مستقیم است (یعنی همان شناخت احساسی سطحی) و نه منطقی علمی-تجربی (که خود موضوع، قابل تجربه و آزمایش باشد)؛ بلکه احساس ما به آیه‏های شئ تعلّق می‏گیرد ولی ذهن ما همواره از آیات و آثار، مؤثر را در ورای آن می‏بیند (مطهری، بی‌تا: 13/428).

در این معنا همه پدیده‌ها و مخلوقات، خدا را نشان می‌دهد و آیت­بودن، ذاتی و به­مثابه فصل مقوّم هویّت موجودات امکـانی است به­گونه‌ای که هر کس به درستی در آن بیندیشد به‏یقین به خدای سبحان پی‌می‌برد (جوادی آملی، 1388: 8/173).

بنابراین با توجه به توضیحاتی که گذشت، روشن است که شناخت آیه‌ای، نوعی شناخت تعقلی و کار فکر و عقل است، درست است که آنچه وسیله و آیه قرار گرفته است محسوس و مشهود و از نوع طبیعت است، ولی متد و روش عمل ذهن در عبور و نفوذ به ماوراء محسوس و مشهود، صد در صد فلسفی و تعقّلی به شمار می‌آید (همان: 50). شاهد این نکته، بسیاری از آیات قرآنی است که به دنبال معرفی آیات آفاقی و انفسی از تعابیری چون «تَعقِلون» (بقره/73، روم/24)، «یَتَذَکَّرون» (بقره/221، نحل/13)، «یَتَفَکَّرون» (رعد/3، نحل/11) و «یَسمَعون» (یونس/67، روم/23)، استفاده نموده است، لذا انتقال از آیه به صاحب آیه‌ تنها‌ به‌ مدد تعقّل و تفکّر فراهم مـی‌آید و بر این اساس، می‌بایست معرفت‌شناسی آیه‌ای را در مسیر اصلی به قانع‌سازی ذیل الگوی احتمال تفسیر تحلیل و بررسی نماییم.

در پایان باید توجه داشت که معنایی که برای معرفت‌ آیه‌ای گفته شد، درباره برخی آیات که در آنها به لفظ «آیه»،«ذکری» یا «عبرت» تصریح نشده است، اما محتوای آیات به بیان موضوعاتی در این خصوص اشاره دارد، نیز صادق است و آیاتی از این دست نیز که به بیان نعمت‌ها و شگفتی‌های الهی در انسان و جهان پرداخته‌اند (برای نمونه: بقره/22، اعراف/54، توبه/70، ابراهیم/32 و...) را از این منظر می‌بایست ذیل این راهبرد طبقه­بندی نماییم.

 معجزات انبیاء بر صدق دعوت خود

معجزه همواره به­عنوان ضرورتی دفاعی در برابر انکارهای مخالفان، بـرای پیـامبران، مطرح بوده است. این معجزات، در چیستی و سطح متفاوت بـوده­انـد؛ چـرا کـه حکمـت الهی اقتضا دارد برای مردم هر عصر، معجزه‌ای ظاهر گردد که حجت را بر آنها به­گونه‌ای رساتر تمام نماید. معجزه در اصطلاح عبارت است از هر امر خارق العاده و فرا بشری، هنگامی که مقرون به تحدی شده و از معارضه مصون می‌ماند؛ که به اراده خداوند (و اذن او) به وسیله انبیاء ارائه می‌گردد تا دلیلی بر صدق رسالت ایشان باشد (معرفت، 1415: 4/17).

از دیگر عواملی که در ایجاد و ارتقاء نگرش‌های ایمانی مخاطبان مؤثر بوده و مبتنی بر تفکر و تعقّل شکل می‌گیرد و از این­رو در مسیر اصلی و مرکزی به قانع‌سازی تحلیل می‌گردد، ارائه معجزه از سوی انبیاء بر صدق دعوت خود می‌باشد؛ چرا که معجزه زمینه‌ای برای تفکر ایجاد نموده و از این مسیر بر صدق دعوت گواه می‌دهد. توضیح بیشتر اینکه از آنجا که در معنای واژه «معجزه»، عجز و ناتوانی دیگران از آوردن مثل آن نهفته است و نیز معجزه غیر قابل تعلیم و تعلّم است، معجزه و تحلیل عقلی آن می‌تواند دلیلی بر اثبات ادعا و صدق دعوت نبی قرار گیرد. اگر معجزه، نوعی تعلیم و تعلّم ذهنی بود و دیگران توان انجام آن را پیدا می‏کردند، با حکمت خداوند منافات پیدا می‏کرد؛ یعنی جز پیامبران، چه­بسا به عرصه نبوّت تجاوز می‏کردند و آن حریم مقدّس را می‏آلاییدند، و از طرف دیگر، چون اطاعت از آنان لازم بود، هم خود گمراه بودند و هم مردم را گمراه می‏کردند. پیداست که این امر، خلاف حکمت خداوندی است که اقتضا دارد انسان‌ها از گمراهی به سعادت نزدیک شوند. بنابراین، بین صحّت ادعای نبوّت و بین معجزه، تلازم عقلی وجود دارد (جوادی آملی، 1381: 40-37). ایجاد این تلازم از سوی عقل، اثر حسی معجزه را به اثر عقلی می‌رساند؛ آنگاه معجزه برهانی و عقلانی شده و در مسیر اصلی به قانع‌سازی در مسیر تکوین نگرش ایمانی مخاطبان قرار می‌گیرد. به­طور کلی، آیات قرآن کریم در ارائه و تبیین معجزات انبیاء و به­دنبال آن تقویت نگرش ایمانی در مخاطبان، در دو محور کلی قابل بررسی و تحلیل می‌باشند.

ارائه گزارشی از معجزات حسی انبیاء سلف

قرآن کریم،‌ معجزات حسی گوناگونی را از پیامبران گذشته در برابر قوم خود گزارش نموده است (بقره/60، آل عمران/49، مائده/110، اعراف/108-107؛ یونس/71؛ هود/64، عنکبوت/5، و...). معجزه حسّی، معجزاتی هستند که با حواس ظاهری انسان درک می‏شود مانند عصای حضرت موسی و... که مردم اعجاز آن را می‏دیدند و با عقل خود به خدایی­بودن آن پی می‌بردند (بهشتی، 1383: 180). این دست معجزات، با الفاظی چون آیه (اعراف/73 و 106)، بینه (هود/17 و 28)، برهان (قصص/32)، سلطان (ذاریات/38)، و شیء مبین (شعراء/30) در قرآن مورد اشاره قرار گرفته است که این واژگان به تصریح بسیاری از مفسران به معنای معجزه دال بر صدق دعوت انبیاء بیان شده است (طبرسی، 1372: 5: 226؛ طوسی، بی‌تا: 5/460؛ قرطبی، 1364: 10/16؛ فخر رازی، 1420: 17/329 و...).

قرآن، معجزه عقلی پیامبر

قرآن کریم، برخلاف معجزات حسی، از نوع معجزه عقلی یا امتزاجی از معجزه عقلی و حسی (معرفت، 1415: 4/18) است، چرا که پس از تعقل و تفکر در آن، اعجاز آن روشن می‏شود (رضایی اصفهانی، 1381: 67).

بسیاری از قرآن­پژوهان از دیرباز تا کنون به تبیین وجوه گوناگون اعجاز عقلی قرآن اعم از فصاحت و بلاغت بی‌نظیر، معانی عمیق، انسجام محتوا، امی بودن آورنده و... پرداخته و هر یک رهیافتی در موضوع داشته‌اند (باقلانی، 1421: 39-28؛ سیوطی، 1421: 2/241؛ زرقانی، بی‌تا: 2/228 و...)؛ هرچند در این میان، فصاحت و بلاغت آیات قرآن بیشتر مورد توجه دانشمندان و قرآن­پژوهان قرار گرفته است و ایشان از جهات عدیده درباره معجزه بودن قرآن به­لحاظ فصاحت، بلاغت و محسنات لفظی بحث نموده‌‌، در این زمینه در دوره‌های تاریخی گوناکون به تحقیق پرداخته و کتاب‌های بسیاری را تصنیف نموده‌‌اند (معموری، 1386: 6/37-31)، با این وجود، سایر وجوه اعجاز قرآن از قبیل اخبار علمی،‌ اخبار غیبی، عدم اختلاف در آن و... نیز همواره مورد توجه دانشمندان و محققان قرآنی قرار گرفته است و دامنه تحدی را به همه این وجوه گسترانیده‌اند (طباطبایی، 1417: 1/73-62). قرآن معجزه جاودان است؛ یعنی اهل هر عصری، وجهی از اعجاز آن را درک می­کنند و به­واسطه آن به صداقت رسول پی­می‌برند (هیتو، 1421: 66).

بنابراین، با تفصیلات و توضیحاتی که گذشت، باید خاطر نشان نمود که گرچـه برخـی معجزات حسی و برخی دیگر عقلی نام گرفته­اند، اما حجت الهـی در هـیچ­کـدام از آنهـا بدون یاری عقل بر آدمی تمام نخواهد شد. استفاده از واژگانی که بیشتر در موقعیت‌های ارائه استدلال به کار می‌روند و بر حجت و فهم عقلی دلالت دارند (بینه، برهان، سلطان و...)، برای اشاره به مفهوم معجزه، خود شاهد دیگری بر این نکته می‌باشد که آن را در مسیر اصلی به قانع‌سازی در الگوی احتمال تفسیر قرار می‌دهد.

ایجاد معرفتی صحیح نسبت به برخی متعلّقات ایمان

همان­طور که قبلا گفته شد، نگرش‌های یک فرد گاه مبتنی بر شناخت حاصل می‌شود. یعنی ارزشیابی وی بیش از هر چیز مبتنی بر باورهای او درباره خصوصیات یک موضوع یا شیء نگرشی «دلائل شناختی» حاصل می‌شود(ترکان و کجباف، 1387: 52) و به پاره‌ای از روان­شناسان اجتماعی نیز میزان دانش و معرفت فرد نسبت به موضوع نگرش را از جمله شاخصه‌های نیرومندی یک نگرش معرفی می‌نمایند و تصریح می‌کنند که به هر میزان علم و دانش فرد نسبت به موضوع نگرش به­صورت صحیح‌ و دقیق شکل گیرد، می‌تواند نگرشی با درجه نیرومندی بیشتری را ساخت دهد و این نگرش‌های نیرومند نه­تنها هماهنگی بیشتری با رفتار دارند، بلکه در برابر تغییر مقاوم‌ترند و در طول زمان ثبات بیشتری دارند (بونر و وانک، 1390: 88). بر این اساس، علم روان­شناسی اجتماعی، فراهم­آمدن شناخت صحیح نسبت به یک موضوع را یکی از عوامل اثرگذار بر شکل‌گیری نگرش‌ نسبت به آن موضوع معرفی می‌نماید. این معنا از سوی برخی محققان در مباحث اسلامی مربوط به ایمان نیز مورد توجه قرار گرفته است که خاطر نشان نموده‌اند تحصیل علم در زمینه متعلّقات ایمان، یعنی علم به خدا، علم به قیامت و علم به بد و خوب، یکی از ابزارها و راه‌های تکامل و تقویت ایمان است (مصباح یزدی، 1392: 156).

از سوی دیگر، دو مقوله «شناخت» و «تفکر»، ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. محققان ابزار شناخت را حواس، قوّه تفکر و استدلال، تزکیه و تصفیه نفس و مطالعه آثار علمی دیگران ذکر نموده‌اند و به این آیه استناد نموده‌اند:

«وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَه لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» (نحل/78)؛ خدا شما را از شکم مادرانتان بیرون آورد درحالی­که چیزی نمی‏دانستید و برای شما گوش و دیده‏ها و ضمیرها قرار داد، باشد که سپاس این نعمت­ها را بدانید و از اینها بهره صحیح ببرید.

در این آیه تصریح شده که انسان در ابتدای تولد فاقد هرگونه شناخت است و خداوند به انسان حواس را عنایت کرده است تا جهان را به این وسیله مطالعه و بررسی کند، و به او ضمیر و قوّه تجزیه و تحلیل داده که در آنچه از راه حواس به دست می‏آورد، در مرحله بعد تعمّق کند، از ظواهر گذشته به درون اشیاء و قوانین حاکم بر آنها راه یابد. در این آیه حواس (که البته ذکر «سمع» و «بصر» که مهمترین حواس‏اند به عنوان نمونه آمده است) ابزار شناختن (به اصطلاح شناخت سطحی و مرحله اول شناخت) و همچنین ضمیر (فؤاد) نیز ابزار شناختن و علم­پیداکردن (و به اصطلاح مرحله شناخت منطقی و عمقی با استفاده از قوه تفکر) معرفی شده است. (مطهری، بی‌تا: 2/233).

بر این اساس از آنجا که تفکر نقشی مهم و اساسی در شناخت دارد و معرفت صحیح تنها با تفکر فراهم می‌آید، لذا معرفت صحیح نسبت به یک موضوع نگرشی را می‌توان در جمله عوامل شکل‌گیری نگرش از طریق مسیر اصلی در الگوی احتمال تفسیر قرار داد.

قرآن کریم، با موردتوجه­قراردادن این مسئله، در خلال آیات خود با ارائه اطلاعات معرفتی، به­دنبال ایجاد این زمینه تفکری و به دنبال آن ایجاد شناختی صحیح نسبت به پاره‌ای از متعلقات ایمان بوده است تا از این رهگذر، نگرش‌های مثبت یا منفی افراد نسبت به این موضوعات را به­شکل صحیح ایجاد یا تقویت نماید.

تذکر و یادکرد، نسبت به مبدأ و معاد (متعلقات ایمان)

«ذکر» در لغت، گاه به هیأتی نفسانی اطلاق می‌گردد که شخص به واسطه آن می‌تواند معلومات اکتسابی خود را حفظ کند و در ذهن خویش حاضر سازد و این، مانند حفظ است؛ با این تفاوت که حفظ به اعتبار ذخیره­سازی و نگهداری این معلومات و ذکر به اعتبار استحضار آنهاست، و گاه به حضور شیء در قلب یا قول اطلاق می‌گردد؛ لذا ذکر بر دو قسم است: ذکر قلبی و ذکر زبانی و هر یک از این­دو نیز دو قسم است: ذکر بعد از نسیان و ذکر بعد از حفظ و نگهداری (راغب اصفهانی، 1412: ذیل ذکر).

با دقت در این عبارات،‌ آشکار می‌گردد که ذکر در معنای نخستین، یادآوری آموخته‌های نظری و عملی بوده و سر و کار آن صرفاً با حافظه است؛ اما ذکر در معنای دوم، گونه‌ای توجه و عنایت قلبی به آموزه‌ها و اشتغال زبانی به اذکاری است که آن هم (بسته به مراتبی که دارد) می‌تواند در دل پرتو افکند و فضای قلب و روح انسان را روشن سازد. غفلت زدایی، کسب بینش و نورانیت قلبی و بیداری معنوی از جمله فوائدی است که از ذکر به این معنا به دست می‌آید (بهشتی،‌1380: 268). بر این اساس، انسان گرچه فطرتی خدا آشنا دارد، ولی گاه با مشغول شدن به زندگی مادی و توجه به امور و شئونات گوناگون آن، دچار غفلت و یا نسیان و فرامـوشی می‌گردد که نیاز به تذکر پیدا می‌کند؛ چنان­که حضرت امیرالمؤمنین (علیه­السلام) درباره علت بعث انبیاء می‌فرمایند:

«فَبَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ إِلَیْهِمْ أَنْبِیَاءَهُ لِیَسْتَأْدُوهُمْ مِیثَاقَ فِطْرَتِهِ وَ یُذَکِّرُوهُمْ مَنْسِیَّ نِعْمَتِه‏»؛«خداوند پیامبرانش را در میان انسانها مبعوث ساخت، و پی‌درپی رسولان خود را به سوی آنان فرستاد، تا پیمان فطرت را از آنان مطالبه نمایند و نعمتهای فراموش شده را به یاد آنها آورند» (نهج البلاغه، خطبه 1: 43).

جایگاه این مسأله در اندیشه اسلامی به نحوی است که گاه تنها وظیفه پیامبر(صلی­الله­علیه­واله­وسلم) «تذکر» (غاشیه/21) و نیز تمامی قرآن «تذکره» (انسان/29) معرفی شده است.

در این میان برخی از روایات، ذکر را به لحاظ تأثیری که در روشنایی و صیقل­دهی و بینش و راهیابی خرد و جان آدمی دارد،‌ معرفی می‌کنند: «الذِّکْرُ نُورُ الْعَقْلِ وَ حَیَاه النُّفُوسِ وَ جَلَاءُ الصُّدُور»؛ ذکر، نور عقل و حیات نفوس و صیقل دل‌هاست (آمدی، 1366: 3634)؛ و نیز در روایت دیگری می‌خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی جَعَلَ الذِّکْرَ جِلاءً لِلْقُلُوبِ تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقْرَه وَ تُبْصِرُ بِهِ بَعْدَ الْعَشْوَه وَ تَنْقَادُ بِهِ بَعْدَ الْمُعَانَدَه»؛«همانا خدای سبحان، ذکر را صیقل قلب‌ها قرار داده، به­وسیله آن قلبها می‌بینند بعد از آنکه نمی‌دیدند و می‌شنوند بعد از آنکه نمی‌شنیدند و اطاعت می‌کنند بعد از آنکه دشمنی می‌ورزیدند.» (نهج البلاغه، کلام222: 342).

در این روایت به دو فایده ذکر اشاره شده است: شفافیت­بخشی و صیقل­دهی از یک طرف، که جنبه سلبی دارد و بینایی و شنوایی از طرف دیگر، که دارای جنبه اثباتی است (بهشتی، 1380: 273). در مجموع روایاتی از این دست، ذکر از جهت خاصیتی که در صیقل و جلابخشی به قلب ایفا می‌نماید، بر فرایند تفکر اثرگذار بوده و تأثیر آن بر ارتقاء نگرش‌های ایمانی نسبت به مبدأ و معاد از مسیر مرکزی به قانع‌سازی در الگوی احتمال تأثیر مورد توجه و تحلیل قرار می‌گیرد، چرا که چنانچه گذشت، ضمیر آدمی که در قرآن با تعابیری چون فؤاد و قلب بدان اشاره رفته است، ابزار شناختن و علم­پیداکردن (و به اصطلاح مرحله شناخت منطقی و عمقی با استفاده از قوه تفکر) معرفی شده است. (مطهری، بی‌تا: 2/233).

این مسئله در روان­شناسی اجتماعی بسیار مورد توجه قرار گرفته است و به عقیده روان­شناسان اجتماعی، تذکر نسبت به یک موضوع در ذهن، موجب می‌گردد نگرش‌ و باورهای مرتبط با آن بارها فعال ‌شوند و بدین ترتیب بیشتر در دسترس قرار ‌گیرند و این خود از عوامل مؤثر در نیرومندسازی یک نگرش به شمار می‌آید (بونر و وانک، 1390: 188). همچنین هنگامی که نسبت اطلاعاتی که به­طور مستمر در دسترس هستند، در قیاس با اطلاعاتی که فرد به­طور موقتی به آنها دسترسی دارد، بیشتر باشد، وی نگرش پایدارتری، نسبت به موضوع اطلاعات مستمر خواهد داشت (همان: 145).

قرآن کریم عامل «ذکر» را بسیار مورد توجه قرار داده و تذکر و یادکرد از مبدأ و معاد را از عوامل مؤثر بر تکوین نگرش ایمانی مخاطبان ذکر می‌کند. علاوه بر این، تلاوت سوره‌ها و آیات قرآن که انسان با شنیدن آنها به یاد گوینده آنها- خدای متعال- می‌افتد، موجب تقویت ایمان وی به خداوند می‌گردد؛ چرا که به طور طبیعی، توجه به کلام هر گوینده‌ای سبب توجه به خود آن گوینده می‌شود (مصباح یزدی، 1392: 165):

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیمانا»؛ مؤمنان، تنها کسانی هستند که هر گاه نام خدا برده شود، دل­هایشان ترسان می‌گردد و هنگامی که آیات او بر آنها خوانده می‏شود، ایمانشان فزون‌تر می‏گردد (انفال/2).

بر این اساس، ذکر به­عنوان یکی از راهبردها و عوامل تکوین نگرش ایمانی در ادبیات قرآنی مورد تأکید قرار گرفته است. به شهادت آیات قرآن، تذکر و یاد خدا در باب توحید، زمینه فلاح و رستگاری مؤمن را فراهم می‌آورد (جمعه/10)، او را مورد یاد خدا قرار می‌دهد (بقره/152)، موجبات آرامش دل و خاطر انسان را فراهم می‌نماید (رعد/28)، او را از مکر شیطان ایمن می‌گرداند (اعراف/201)، به مغفرت و اجر عظیمی دست می‌یابند (احزاب/25)، موجبات خشیت و ازدیاد ایمان برای ایشان می‌شود (انفال/2) و.... و از سوی دیگر، غفلت از یاد خدا، موجب خودفراموشی (حشر/19)، سختی در زندگی دنیا و آخرت (طه/124) و همراهی با شیطان (زخرف/36) می‌گردد.

این یادکرد از خداوند در نگاه قرآن از توحید به یاد معاد پیوند می‌خورد. در جهان­بینی قرآن، انسان هر روز به معاد که همان عود و رجوع به طرف مبدأ است، نزدیک می‏شود. در این جهان­بینی، معاد از مبدأ بریده نیست، گرچه در نگاه نخست مبدأ و معاد در دو قوس قرار گرفته و از معاد با عنوان «جهان پس از مرگ» یاد می‏کنیم، لیکن با نگرشی ژرف درمی‌یابیم هر دو قوس، به یک نقطه می‏رسد؛ آن­سان که از یک نقطه آغاز شده و هر دو، جلوه یک حقیقت است: «هو الأوّل و الآخر و الظّاهر و الباطن» (حدید/3)؛ بنابراین، یاد خدا (مبدأ) یاد معاد است و هر لحظه انسان به جانب او می‏رود: «إنّا للّه وإنّا إلیه راجعون» (بقره/156) (جوادی آملی، معاد در قرآن:4/21).

توجیه شناختی نسبت به آثار و پیامدهای ایمان و کفر‌گروی

یکی از ویژگی‌های مشترک میان همه انبیاء، تبشیر و انذار معرفتی نسبت به آثار و پیامدهای ایمان و کفرگروی است (نساء/165-164). انبیاء، هم به فضیلت هدایت می‏کنند و بشارت می­دهند، و هم از رذیلت باز می‏دارند و انذار می‏کنند. پیامبر اسلام نیز با رسالت تبشیر و انذار مبعوث شده است: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذیراً» (احزاب/45؛ اسراء/105؛ فرقان/56؛ فاطر/24؛‌ سبأ/28 و...).

توجه­دادن مخاطبان به آثار پذیرش ایمان‌ از یک­سو و پیامدهای کفرگروی از سوی دیگر، سهم قابل­توجهی از محتوای ارائه شده از سوی انبیاء و نیز آیات قرآن را به خود اختصاص داده است، تا از این رهگذر (خوف عقاب و امید ثواب)، مخاطبان را وادار به نظر و تأمل در کار نموده، همان تفکر و تأمّل منجر به پذیرش ایمان از سوی ایشان گردد (تقفی تهرانی، 1398: 2/352؛ داورپناه، 1375: 13/43). برخی مفسران، این دست آیات را موجب انبعاث عقل و زمینه‌ساز تفکر و تعقل در آثار و عواقب ارائه شده در آیات دانسته‌اند تا آدمی خود راه ایمان و هدایت را برگزیند (برای نمونه: طباطبائی، 1417: 15/387؛ نجفی خمینی، 1398: 12/104).

بنابراین تفکر و تعقل در رهنمون­شدن این آیات به هدایت و ایمان و بهره‌مندی از بشارت و انذار، نقش بسزایی ایفا می‌نماید، تا جایی که برخی مفسران انذار بدون تفکر را بیهوده و بی‌فایده می‌دانند (حسینی شاه‌عبدالعظیمی، 1363: 5/404) و در ادبیات تفسیر روایی، از قول راویان شیعه (قمی مشهدی، 1368: 11/97) و سنی (سیوطی، 1404: 5/269)، مراد از «حی» در آیه « لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا...» (یس/70) که مفعول انذار واقع شده‌اند، کسانی دانسته­شده­است که توان استفاده از قوه عقل خود را دارند. برخی نیز با توجه به آیه «أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّه إِنْ هُوَ إِلاَّ نَذیرٌ مُبینٌ» (اعراف/184)، بهره‌مندی از جنبه انذاری رسول خدا (صلی­الله­علیه­واله­وسلم) را از رهگذر تدبر و تفکر در محتوای رسالت ایشان ممکن می‌دانند (دروزه: 2/544).

با توجه به نقش قابل­ توجه تفکر در این آیات، زمانی­که فرایند قانع‌سازی نسبت به انجام یا ترک یک عمل در فرد با نظر و اندیشه در عواقب عمل، رخ می‌دهد، این قانع‌سازی از طریق مسیر مرکزی اتفاق افتاده است، چرا که این انذار و تبشیر با دخالت عقل و تفکر، مؤثر واقع می‌شود.

بر این اساس آیات بسیاری با بیان فوائد ایمان، به­دنبال تشویق مؤمنان به سوی آن و شکل‌دهی نگرش ایمانی در ایشان از این رهگذر بوده‌اند. در این آیات به فوائد و آثاری چون سرمایه رستگاری (اعراف/157، توبه/88، مؤمنون/1)، استواری و آرامش روحی (بقره/277، ابراهیم/27، فتح/4)، تعادل روحی (زمر/29)، امنیت و ایمنی (مائده/69،‌ انعام/82،‌ اعراف/156)، ولایت و پشتیبانی الهی (انبیاء/88، حج/38، روم/47)، برکات دنیایی و آسمانی (آل عمران/57، اعراف/96، مائده/66)، روشن‌بینی (انفال/29، تغابن/11، اعراف/203)، عزت و بزرگی (منافقون/8)، محبوبیت (مریم/96) و آمرزش و مغفرت الهی (مائده/9، اعراف/153، انفال/4) و... اشاره شده است.

البته فراوانی انذار و بیان عواقب گناهکاران و انسان‌های بی‌ایمان در برنامه‌های پیامبران، بیشتر از تبشیر و بیان فوائد و آثار ایمان بوده و این نشان از اهمیت و جایگاه انذار در مقایسه با تبشیر در ادبیات قرآنی است. بر اساس دیدگاه برخی قرآن­پژوهان هسته مرکزی تبلیغ و هدایت، انذار است و از این رو در برخی آیات قرآن کریم رسالت پیامبر تنها انذار معرفی شده است (فاطر/23؛ انعام/19) و در تبیین اساس هدایت پیامبران، تنها سخن از انذار رفته است (انعام/130) و هدف از «نفر» فرهنگی فقیهان نیز انذار انسان­ها معرفی شده است (توبه/122) (جوادی آملی، 1385: 170).

بر این اساس، بسیاری از آیات قرآن به بیان و شمارش اوصاف ترسناک و دهشت‏آور مختص به روز قیامت که از شنیدنش دل­ها به تپش درآمده و عقل‌ها زایل می‏گردد، می‌پردازد تا مخاطبان، با تفکر در آن انذار شده و از گناه دست بردارند و از سوی دیگر عاقبت کفر و عناد را در همین دنیا بیان می‌کند و ایشان را به سیر در زمین و مشاهده آثار مجرمان دعوت می‌کند: «قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَه الْمُجْرِمین‏»(نمل/69)؛ چرا که نظر و تفکر در عاقبت امر ایشان، آن­طور که خانه‏های خرابشان و آبادی‌های ویران و خالیشان دلالت می‏کند برای هر صاحب عقل و بصیرتی که بخواهد عبرت بگیرد کافی است (طباطبائی، 1417: 15/387). در این میان پاره‌ای از آیات حال واقعی انسان‌های بی‌ایمان را به تصویر می‌کشد (آل عمران/116، طه/124، زخرف/36).

در میان روان­شناسان اجتماعی نیز مسأله انذار در قانع­سازی مخاطبان نقش و جایگاه ویژه‌ای دارد. بر این اساس، یکی از ملاحظات اساسی در بررسی محتوای یک پیام متقاعد کننده، مؤثربودن ترغیب‌های ترس­برانگیز می‌باشد. برخی محققان معتقدند که در هر موقعیت ترغیب­کننده ترس­برانگیز سه عامل مهم وجود دارد، که عبارتند از: میزان ناخوشایند بودن رویداد توصیف شده، احتمال اینکه رویداد ذکر شده در صورت به کار نبستن اوامر یا پیشنهادات ارائه شده واقعا روی دهد و میزان مؤثر بودن عمل پیشنهاد شده (کریمی، 1389: 78). به هر میزان که با دریافت یک پیام، ارزیابی مخاطبان از این سه عامل بیشتر و دقیق‌تر رخ نماید، اثرگذاری پیام بیشتر خواهد بود.

بحث و نتیجه‌گیری

نگرش، یکی از اساسی‌ترین مفاهیم در علم روان­شناسی اجتماعی به شمار می‌رود؛ که این علم الگوهای گوناگونی را برای تکوین و تغییر نگرش‌های افراد جامعه پیشنهاد می‌دهد. در این میان یکی از محوری‌ترین نگرش‌های هر فرد در زندگی که بر ساخت دیگر نگرش‌های او تأثیر بسزایی دارد، نگرش او نسبت به متعلقات و مسائل مربوط به ایمان و به اصطلاح «نگرش ایمانی» وی می‌باشد. نگرشی که با رویکردی دینی و مبتنی بر الگوهای تکوین نگرش‌های افراد در روان‌شناسی، نسبت به ایمان شکل گرفته است.

یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین الگوهای تکوین نگرش در روان­شناسی اجتماعی، الگوی احتمال تفسیر است که از رهگذر دو مسیر اصلی و پیرامونی، راهبردها و عواملی را برای تکوین نگرش در مخاطبان معرفی می‌نماید. این پژوهش، با محورقراردادن این الگو از یک‌سو و آیات انسان‌ساز قرآن از سوی دیگر، مفهوم نگرش ایمانی و عوامل مؤثر بر تکوین آن را از خلال آیات قرآن کریم مورد بازخوانی قرار داده و این عوامل را در قالب مسیر اصلی ارائه شده در این الگو معرفی می‌نماید. بر اساس این مسیر، در رهیافتی قرآنی به این موضوع، عواملی چون ارائه برهان و استدلال نسبت به متعلقات ایمان، معرفت‌شناسی آیه‌ای،‌ معجزات انبیاء بر صدق دعوت خود، ایجاد معرفتی صحیح نسبت به برخی متعلّقات ایمان، تذکر و یادکرد نسبت به مبدأ و معاد (متعلقات ایمان) و توجیه شناختی نسبت به آثار و پیامدهای ایمان و کفر‌گروی، از جمله مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر تکوین نگرش ایمانی مخاطبان به شمار می‌آیند.