مقدمه

امام صادق علیه‌السلام شخصیت محوری در میان ائمه دوازده‌گانه دارد. دوران امامت ایشان مقارن بود با انتقال حکومت از بنی­امیه به بنی­عباس و همچنین مواجهه اسلام با دیگر مذاهب و مسلک­های یهودی و مسیحی.

عصر امام صادق علیه‌السلام عصر نظریات و عقاید مختلف است، در آن زمان فرقه­ها و گروه­های مختلف و متعددی به وجود آمد که باعث تضارب آراء فکری، نظریات مختلف، اندیشه‌های انحرافی و عقاید مختلف گردید. در این دوران شاهد ایجاد شبهه در بسیاری از موارد مانند معرفت و ذات خداوند، اصول اعتقادی و احکام عملی دین و تأویل آیات قرآن کریم و مسائلی از قبیل قضا و قدر، جبر و تفویض، مبدأ و معاد و ثواب و عقاب دچار شبهه و اختلاف شدند. با توجه به این شبهات و جهت پاسخ‌گویی، مکاتب مختلفی مانند معتزله، جبریه، تناسخیه، متصوفه و... ایجاد شد و مذاهب مختلف به وجود آمد.

در این راستا امام صادق علیه‌السلام جهت جلوگیری از این انحرافات و با توجه به باز شدن فضای سیاسی و اجتماعی به علت مشکلات داخلی بنی‌امیه که در نهایت منجر به سقوط این خاندان گردید حرکتی عظیم در مبارزه با انحرافات ایجادشده مخصوصاً در زمینه قرائت و تفسیر قران انجام دادند و به بیان اصول صحیح قرائت و تفسیر قران پرداختند.

در این آموزش مسلمین با مبانی صحیح اسلامی آشنا شده و به‌راحتی می‌توانستند حق و باطل را از هم جدا نمایند زیرا بیشتر انحرافات شکل‌گرفته به‌علت عدم درک صحیح و درست از قران کریم بود. گروه­هایی همانند ملاحده و زنادقه افکار الحادی را در جامعه رواج می‌دادند بنابراین تبیین مباحث قرانی جهت پاسخگویی به شبهات مطرح‌شده امری لازم و ضروری بود.

در این راستا جایگاه و نقش کلیدی بنیان‌گذار مذهب جعفری و تدوینگر تعالیم امامیه در ترویج فرهنگ و معارف قرآن را نمی­توان نادیده گرفت. نقش هدایتی و تربیتی در تفسیر، تفکر صحیح در هنگام قرائت قرآن، تربیت مفسر، بیان مبانی و اصول راهبردی، جلوگیری از انحراف­ها در تفسیر از تدابیر و رسالت‌های امام صادق علیه‌السلام در تفسیر قرآن و قرائت بوده است.

بنابراین در این جستار مبانی و چگونگی قرائت و تفسیر قرآن و علوم مربوطه در نگاه امام صادق بررسی و تبیین شده است. رویکرد تفسیری امام به قرآن و همچنین تأثیر آموزه­های روایی حضرت بر تفاسیر اهل سنت و شیعه تبیین شده و با دسته‌بندی کلی از محتوا، گونه‌های روایات قرائت و تفسیری به همراه نمونه­های عینی آورده شده است.

بیان مسئله

قرآن مهم‌ترین منبع اندیشه دین اسلام و معیار دیگر منابع تفکر اسلامی چون حدیث و سنت است؛ به این معنا که آموزه‌هایی که از طریق دیگر منابع اسلامی رسیده است، در صورت مخالفت با آموزه‌های قرآن، اعتبار ندارد.

برای نمونه از پیامبر اسلام، گزارش کرده‌اند: هر سخنی که از من برای شما نقل می‌شود، اگر با قرآن سازگار باشد، من آن را گفته‌ام و اگر با آن منافات داشته باشد، من آن را نگفته‌ام. در روایتی از امام صادق علیه‌السلام نیز آمده است که هر حدیثی که با قرآن منافات داشته باشد، دروغ است.

برای شناخت قرآن منابع و مآخذی وجود دارد که بهترین آنها خود این کتاب آسمانی است. پس‌ازآن، کلام معصومین علیه‌السلام مهم‌ترین منبع در فهم و درک درست قرآن محسوب می­شود؛ یعنی همان کلام مقدس پیامبر اسلام  صلی‌الله‌ علیه ‌و اله ‌و سلم که قلب پاکشان منزلگاه وحی بود. پس از پیامبر نیز طبق حدیث شریف تقلین جانشینان پیامبر هستند که جانشینی آن حضرت را در غیر از رسالت و نبوت دارا هستند. ازجمله آنها می‌توان به قرآن‌شناسی، معرفی قرآن و تفسیر اشاره کرد. حال چه تفسیر ظاهر آیات و چه تفسیر باطن و تأویل قرآن که همه این امور از شئون معصومین محسوب می‌گردد.

ازآنجاکه ائمه معصومین قرآن‌های ناطق هستند، نخستین مخاطبان وحی به شمار می‌روند. آنها افرادی هستند که در ساحت اخلاق فردی و نه در رفتار اجتماعی شلان هیچ‌گونه جهل و پلیدی وجود ندارد. همان‌طور که سوره مبارکه احزاب به این حقیقت والا اشاره دارد. ﴿إِنَّمَا یُرِیدُ اللهُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ وَ یُطَهِّرَکُم تَطهِیرًا﴾ (احزاب/33)؛ لذا آنها با اراده تکوینی خداوند از هرگونه جهل و تاریکی پاک شده‌اند و سراسر وجودشان علم و نور است لذا بیانات آنها در فهم قرآن کریم برای ما پذیرفته شده است. در این میان یکی از نقش‌های مهم امام جعفر صادق ارائه مبانی و اصول راهبردی است که نقش اساسی و تأثیرگذاری در فهم قرآن داشته و کلید راهگشایی برای مفسران است. تفسیر به امور علمی و قطعی و پرهیز از امور ظنی و احتمالی، توجه به مسائل اعتقادی آیات، توجه به بعد ولایی آیات، تأکید به جاودانه بودن قرآن، ارجاع آیات متشابه به محکم، آشنایی با آیات ناسخ و منسوخ قرآن و قرآن، معیار فهم حقیقی دین از مبانی راهبردی در تفسیر و نگاه به قرآن توسط این امام همام بوده است.

پیشنیه تحقیق

درخصوص قرائت و تفسیر از دیدگاه و کلام امام صادق چندان پژوهش مستقلی به عمل نیامده است. آنچه در این راستا مطرح شده و می‌شود همان تفاسیر مربوط به امام صادق است که صحت وسقم آن مورد ارزیابی قرار گرفته است؛ مانند تفسیر امام جعفر صادق که مجموعه‌ای از روایات تفسیری با صبغه‌ای عرفانی ـ اشاری منسوب به امام جعفر صادق علیه‌السلام است. این روایات، به‌طور پراکنده، در قرن سوم هجری در محافل صوفیان کوفه و بغداد بازگو می‌شد (سلمی، 1390: 1/مقدمه ماسینیون/9) و نخستین بار ابوعبدالرحمان سُلَمی (متوفی ۴۱۲) آنها را در کتاب حقایق التفسیر گردآوری کرد و آشنایی ما با این تفسیر تنها از طریق نقل‌قول‌های اوست.

همچنین در مجموعه نافذ پاشا کتابخانه سلیمانیه تفسیری منسوب به امام جعفر صادق وجود دارد که گردآورنده آن احمد بن محمد بن حرب است. رساله دیگری نیز وجود دارد که به تفسیر نعمانی معروف است و گاه تفسیر امام جعفر صادق خوانده می‌شود؛ لذا درخصوص موضوع مقاله حاضر آن‌طور که بایدوشاید تحقیق نشده است و این هدف اصلی نوشتار می‌باشد که در دو بحث قرائت و تفسیر به شرح ذیل واکاوی شده است.

قرائت

می‌توان عصر امام صادق علیه‌السلام را عصر تدوین قرائت نامید، در شهرهای مهم آن دوران قاریان بزرگی چشم به جهان می‌گشودند. می‌توان برخی از قراء سبعه مانند نافع مدنی (متوفی ۱۶۹ یا ۱۷۹ ق در مدینه) و ابو عمرو بن علاء (متوفی 154 ق) که از هم‌عصران امام علیه‌السلام بودند را نام برد. امام صادق علیه‌السلام نیز همچون علوم دیگر که از پدر و اجداد خود فراگرفته بود علم قرائت را نیز از پدرانش و آنها نیز از رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌واله‌وسلم یاد گرفته بودند و قرائت ایشان به همان سبک رسول‌الله صلی‌الله ‌علیه‌ و اله ‌وسلم در کتب روائی ثبت ‌شده است (جزری. 1429: 300-301). امام صادق علیه‌السلام با قرائت شاذ مخالف بودند و اگر کسی نزد ایشان قرائتی غیر قرائت شناخته‌شده می‌خواند امام صادق علیه‌السلام به او تذکر داده می‌گفتند، «همان‌گونه که مردم می‌خوانند بخوان» (صفار. 1404: 213). این‌گونه تذکرات باعث شد که شیعیان در چند قرن در مورد قرائت قرآن با عامه مسلمانان هماهنگ باشند.

یاران امام صادق علیه‌السلام با توجه به دستورات آن حضرت به‌دنبال قرائت خاصی از قرآن برای خود نبودند و حتی قرائتی منسوب به امام صادق علیه‌السلام را نیز بیان نکرده‌اند، اما براساس منابع معتبر قرائت قرآن، می‌توان پی برد که امام صادق علیه‌السلام برای خود قرائتی خاص داشتند که از پیامبر دریافت کرده بودند. این نوع قرائت را به شاگردان خود همچون حمزه بن حبیب زیات (و 156 ق) که از قاریان کوفه و از شاگردان به نام ایشان بود یاد دادند و او به‌غیراز ده حرف به قرائت امام صادق علیه‌السلام پایبند بود (جزری، 1429: 165). با توجه به اینکه ابن جزری در کتاب خود (همان: 197) این ده حرف را مشخص کرده است به‌راحتی می‌توان قرائت امام صادق علیه‌السلام را از قرائت حمزه بن حبیب به‌دست آورد. به‌هرحال با توجه به اینکه کسایی یکی از قاریان کوفه از قراء پیرو حمزه بن حبیب است (همان: 535) نشان‌دهنده تأثیر بالای قرائت امام صادق علیه‌السلام بر قرائت قاریان کوفه می­باشد. از کسان دیگری که به قرائت امام صادق علیه‌السلام توجه و اهتمام داشت ابان بن تغلب از شاگردان امام علیه‌السلام بود (نجاشی. 1365: 10).

در قرن‌های بعد با توجه به سندهای موجود در علم قرائت قرآن کریم، قرائت امام صادق علیه‌السلام را فقط از طریق حمزه بن حبیب دیده‌ایم و قرائت دیگری که به ایشان منسوب باشد مشاهده نشده است. البته به‌صورت محدود در برخی از حروف به قرائت امام علیه‌السلام اشاره‌ شده است که دارای سلسله سند نبوده و پراکنده در کتاب‌ها مشاهده می‌شود (ابن‌خالویه. 2012: 30) که مربوط به قرائت شاذ است. در برخی از کتب شیعه و سنی نیز برخی موارد دیده می‌شود. می‌توان اذعان داشت که قرائت امام صادق علیه‌السلام در کوفه موردقبول قراء معروفی قرار گرفته بود.

ابداعات و دستاوردهای امام صادق علیه‌السلام در زمینه قرائت

نظر به یافته‌های این پژوهش درخصوص دستاوردهای علمی و معنوی امام صادق علیه‌السلام می‌توان میزان تأثیرگذاری و ابداعات امام صادق علیه‌السلام را در علم قرائت بدین شرح بیان نمود.

1. ارائه آداب تلاوت که تا این زمان قاریان قرآن از دستورات ایشان استفاده می‌کنند.

2. ارائه قرائت صحیح به قاریان قرآن.

3. نحوه اندیشیدن صحیح در هنگام قرائت قرآن کریم.

4. تبیین حفظ، آموزش و عمل به قرآن.

5. تأکید و آموزش قرآن به جوانان.

6. تبیین اینکه قرآن، تجلی‌گاه خدا، گنجینه کامل، عهدنامه الهی، آینه عبرت، احکام جاودانه است.

تفسیر

علمای شیعه امام صادق علیه‌السلام را فردی عالم در علم تفسیر می‌دانند حتی کسانی دیگر نیز که پیرو امام علیه‌السلام نبودند نیز از ایشان به‌عنوان مفسری توانا نام‌ برده‌اند. به‌عنوان ‌مثال، ابن طلحه که شافعی مذهب است امام صادق علیه‌السلام را مفسری توانا و عالم در معانی قرآن دانسته و در مورد امام صادق علیه‌السلام می‌گوید «از دریای قرآن گوهرهایش را استخراج و عجایبش را استنتاج می‌کند» (نصیبی، 1419: 284) از احادیث امام صادق علیه‌السلام می‌توان دو دسته حدیث در مورد فهم قرآن و تفسیر قرآن جدا نمود، در برخی از این احادیث امام قرآن را دارای ظاهری قابل ‌فهم می‌داند، همانند زمانی که یکی از یاران امام صادق علیه‌السلام درباره برخی از تأویلات قرآنی سؤال نمود امام صادق علیه‌السلام فرمودند، «خداوند با خلق خود به آنچه به عقل آنان خطور نکند، خطاب نمی‌کند» (عیاشی، 1380: 341) و در برخی از احادیث، مفسرین را از تکلف فهم ظاهر قرآن بر حذر داشته است و در نامه‌ای که به ایشان منسوب است فرموده‌اند، «چیزی به قلوب مردم دورتر از تفسیر قرآن نیست» و بیان نموده‌اند که از تفسیر به رأی بپرهیزید (برقی، 1371: 268).

امام صادق علیه‌السلام در مورد فهم و تفسیر قرآن همانند فقه، دو سطح را در نظر گرفته‌اند؛ یکی در حد متعالی که مختص ائمه علیه‌السلام است و امام دراین‌باره می‌فرمایند: «تفسیر ازجمله مواردی است که دانش همه ائمه درباره آن یکسان است» و در جای دیگر می‌فرمایند: «ما اهل‌بیتی هستیم که همواره از میان ما کسی برانگیخته می‌شود که کتاب خدا را از آغاز تا پایانش می‌داند» (صفار، 1404: 241-491) و همچنین «علم الکتاب همه‌اش نزد ماست» (کلینی. بی‌تا: 257)؛ بنابراین سطحی از تفسیر وجود دارد که مختص ائمه علیه‌السلام است و برای دیگران دست‌نیافتنی است و سطح دوم که مختص غیر ائمه است که دیگران می‌توانند آن را به دست آوردند.

تفسیر مذکور با روایتی از امام صادق آغاز می‌شود که طبق آن، آیات قرآن، چهار قسم‌اند: عبارات، اشارات، لطایف و حقایق. عبارات برای عامه مردم، اشارات برای خواص، لطایف از آن اولیا و حقایق خاص انبیاست. روشن است که این تقسیم‌بندی با آموزه‌های صوفیانه کاملاً مطابقت دارد. در این تفسیر نیز به‌تفصیل به شرح و بیان حروف مقطّعه پرداخته شده است. همچنین در آن، اصطلاحات و مفاهیمی چون فنا، ماهیت، خواطر نورالهویه و مشاهده، به کار رفته است.

تقسیم‌بندی روایات تفسیری امام صادق علیه‌السلام

بدون تردید، روایات رسیده از امام صادق نسبت به دیگر ائمه بیشتر می­باشد. تعداد روایان آن حضرت به حدود چهار هزار نفر رسیده است. اقوال تفسیری امام صادق در یک بررسی به سه شاخه کلی تقسیم می‌شود:

الف) روایاتی در باب جایگاه و فضیلت قرآن و اهمیت آن در زندگی انسان

قرآن آخرین کتاب آسمانی است که برای هدایت بشر آمده است؛ لذا باید قوانین آن به‌گونه‌ای باشد که بتواند این نقش هدایتگری را برای فرد و جامعه ایفا کند. لازمه این مبنا برخورداری این کتاب از احکام جاودانه و باطنی عمیق و انطباق با زمان­های حال و آینده است. امام می‌فرمایند: «قرآن تأویل دارد و بسان روز و شب و مه و مهر در جریان است» (نعمانی، بی­تا: ۱۳۳). حدیثی در اقبال ابن‌طاوس در دعای شروع قرائت قرآن از امام صادق آمده است که «خدایا قرائتم را قرائتی که در آن تدبر نیست قرار مده؛ بلکه به‌گونه‌ای باشم که در آیاتش تدبر کنم» (ابن‌طاوس، بی­تا: 232)؛ لذا امام رمز و راز جاودانگی قرآن و طراوت و تازگی کلام خدا را در این می‌داند که خداوند آن را برای زمان خاص و مردمی خاص نازل نکرده است؛ به همین خاطر قرآن در هر زمان تازه است و نزد هر قومی تا روز قیامت شاداب است.

اصل و اساس شریعت، قرآن است. امام صادق می­فرمایند: هیچ چیزی نیست که محل اختلاف دو نفر باشد؛ مگر آنکه برای آن اساسی در کتاب خدا وجود دارد؛ لکن عقل­ها و فهم­های عادی آن را درک نمی­کنند (برقی، 1371: ۲۲۸). حضرت بر عرضه سنت بر قرآن نیز تأکید کرده و می‌فرمایند بر سراپرده هر حقی حقیقتی و نوری نهفته است؛ بنابراین آنچه با قرآن سازگار است را بگیرید و آنچه مخالف است رها سازید (همان: ۲۲۶).

ب) روایاتی در موضوع علوم قرآنی (مانند ناسخ و منسوخ؛ محکم و متشابه؛ اسباب نزول و خواص تلاوت آیات و سوره)

قرآن کریم آیاتش را به دو دسته محکم و متشابه تقسیم کرده است (آل‌عمران/۷). یکی از راه­های تفسیر درست قرآن، فهم متشابهات با استفاده از آیات محکم است. امام بهره‌گیری از قرآن را برای کسانی روا می­داند که به آیات محکم و متشابه و تناسخ و منسوخ توجه دارند و در غیر این صورت، برای آنان گمراهی به همراه دارد (کلینی، 1380: ۳۶).

ج) روایاتی در تفسیر آیات

روایات تفسیری امام صادق علیه‌السلام بسیار فراوان است. در اینجا به یک نمونه بسنده شده است. از حضرت نقل شده که منظور از «متوسمین» در آیه ۷۵ سوره حجر ﴿إِنَّ فِی ذلِکَ لآَیاتٍ لِلمُتَوَسِّمِینَ﴾ متفرسان است (ابونعیم، حلیه: ۳/۱۹4).

گونه‌های روایات تفسیری امام صادق علیه‌السلام

روایات تفسیری امام را از حیث محتوا می­توان در چند دسته کلی طبقه‌بندی کرد:

1. شرح واژگان

برخی روایت­ها در شرح واژگان و معانی لغوی آن است. گرچه این تبیین واژه تفسیر قرآن نیست؛ اما مقدمه­ای برای فهم پیام الهی است. امام صادق در دو جنبه تبیین واژه کرده­اند:

الف) جنبه ظاهری و لفظی و استعمال آن در محاوره عرب.

ب) تفسیر کلمه و توجه به معانی خاص. برای مثال در ذیل آیه ۲۹ سوره اسراء ﴿وَ لا تَجعَل یَدَکَ مَغلُولَهً إِلى‏ عُنُقِکَ وَ لا تَبسُطها کُلَّ البَسطِ فَتَقعُدَ مَلُوماً مَحسُوراً﴾، امام کلمه «محسور» را که به‌معنای حسرت زده است، برهنگی و عریانی معنا کرده­اند: «در انفاق‌کردن چنان گشاده‌دستی ننما که دچار برهنگی و درماندگی شوی» (قمی، 1392: ۹/۱۹)؛ یا در آیه ۳۱ اسراء ﴿وَ لا تَقتُلُوا أَولادَکُم خَشیَهَ إِملاقٍ نَحنُ نَرزُقُهُم وَ إِیَّاکُم...﴾ کلمه «إملاق» را فقر و گرسنگی معنا کرده­اند (عیاشی، 1363: ۲/۲۹0). در آیه اول تفسیر واژه است؛ چرا که محسور به‌معنای حسرت زده است؛ اما حضرت به‌علت حسرت توجه کرده­اند. چرا که بخشش کردن تا حد برهنگی و عریان شدن یکی از علت‌های حسرت خوردن است.

بنابراین امام صادق علیه‌السلام از این نوع تفسیر، برای معنی برخی از واژه‌ها که دشوار بودند و یا برای فهم واژه ضروری بود، استفاده می‌کردند. روایاتی که بدین شکل از امام علیه‌السلام نقل ‌شده است، حکم ترجمه کلمه را دارد؛ مثلاً در مورد آیه 75 از سوره حجر، در مورد معنای متوسمین امام علیه‌السلام فرمودند: «متوسمین، تیزهوشان و نازک‌بینان هستند» (آلوسی، 1415: 14/74؛ سیوطی، 1403:  5/90) و در مورد معنی «اتبعتهم» در آیه 21 از سوره طور، آن را «مایل‌شدن به‌سوی اعمال پدرانشان» معنی کرده‌اند (حسکانی، 1380: 273). آیات دیگری نیز بدین گونه توسط امام صادق علیه‌السلام معنی گردیده است.

2. شرح مفاد کلمه

در دسته­ای از روایات تفسیری، امام صادق مفاد کلمه را تبیین می­کند و در مقام بیان لغت نیست. برای مثال در کلمه «یوم التناد» در آیه ۳۲ سوره غافر ﴿وَ یا قَومِ إِنِّی أَخافُ عَلَیکُم یَومَ التَّنادِ﴾ که معنای لغوی واژه «روز ندا دادن به یکدیگر» است؛ امام در شرح و تفسیر آن، آیه ۵۰ سوره اعراف را بیان کرده است و فراتر از معنای لغوی پیش رفته­اند (عیاشی، 1363: ۲/۱۹). چراکه عینیت روز قیامت و ویژگی آن را بیان می­کنند.

امام در روایاتی مفهوم «کرسی» و «خشم خداوند» و «حق تقاته» را در آیات قرآن تبیین می‌کنند. «حفض بن غیاث» روایتی را از امام در توضیح واژه کرسی در آیه ۲۵۵ سوره بقره ﴿وَسِعَ کُرسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الأرض﴾ نقل می­کند که فرمودند مراد از آن، علم پروردگار است که بر آسمان­ها و زمین سیطره دارد (ابن‌بابویه، 1387: ۳۲7).

امام در تفسیر آیه ۵۵ سوره زخرف ﴿فَلَمَّا آسَفُونا انتَقَمنا مِنهُم﴾ می‌فرمایند: خداوند مانند ما تأسف نمی­خورد؛ بلکه تأسف و رضای خدا همان تأسف و رضای دوستان خداست؛ و خشم دوستان خدا در حقیقت، خشم خداست (همان: ۱۶۸-۱۶9).

 ابوبصیر درباره عبارت «حق تقاته» در آیه ۱۰۲ سوره آل‌عمران ﴿یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَهَ حَقَّ تُقاتِهِ﴾ از امام سؤال می­کند و امام در جواب می‌فرمایند که حق تقاته آن است که خداوند اطاعت می­شود، عصیان نشده، ذکر شده و فراموش نمی­شود؛ شکر می­شود و مورد کفران قرار نمی­گیرد (ابن‌بابویه، 1416: ۳۴0).

3. شرح جمله

برخی گونه­های تفسیری امام صادق علیه‌السلام در مقام شرح جمله و زدودن ابهام و اجمال کلام است؛ مانند روایت امام در شرح این آیه ﴿الرَّحمنُ عَلَى العَرشِ استَوى‏﴾ (طه/5) که آمده است خدای رحمن از هرجهت بر عرش استیلا دارد؛ پس چیزی نیست که نزدیک­تر به او باشد (قمی، 1392: ۲/۵9).

4. تأویل آیات

برخی روایات تفسیری امام صادق به معانی، غیر از ظاهر الفاظ و توجه به فراسوی معانی است. درواقع در تأویل، یکی از لایه­­های چندگانه نص کشف می­شود و علم دستیابی به حقایق از راه تأویل و کاوش متن به بشر داده شده است؛ لذا اگر قرار بود فقط خدا بداند، نزول قرآن و قصد معانی آن لغو می­شد. در آیه ۷ سوره آل‌عمران آنچه نهی شده منحصر در تأویل قرآن نیست؛ بلکه تأویل آیه به انگیزه فتنه‌جویی و ضرب قرآن به قرآن به‌جای شاهد آوردن قرآن به قرآن است. با آنکه معانی درست آن را می­داند. عبارت «ابتغاء الفتنه» یعنی اینکه تأویل کنندگان می­دانند تأویلشان با مراد خداوند مغایر است؛ اما آن را بر انگیزه باطل خود تغییر می‌دهند. تأویل قرآن در برابر تفسیر قرار می‌گیرد و تأویل آیات و تفسیر باطنی آن نزد راسخان در علم است.

در آیه ۲۱ رعد ﴿وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللهُ بِهِ أَن یُوصَلَ...﴾ کلمه «یصلون» را در معنای ظاهری به صله‌رحم و پیوند خویشاوندی ارجاع می­دهند؛ درحالی‌که امام ذیل این آیه می­فرمایند که نهایت تأویل آیه پیوند تو به امامت و ما اهل‌بیت است (عیاشی، 1363: ۲/۲۰8).

درباره آیه ۹ حجرات: ﴿وَ إِن طائِفَتانِ مِنَ المُؤمِنِینَ اقتَتَلُوا فَأَصلِحُوا بَینَهُما فَإِن بَغَت إِحداهُما عَلَى الأخرى‏ فَقاتِلُوا الَّتِی تَبغِی حَتَّى تَفِی‏ءَ إِلى‏ أَمرِ اللهِ فَإِن فاءَت فَأَصلِحُوا بَینَهُما بِالعَدلِ...﴾؛ در روایت امام صادق آمده است که این آیه درباره کسانی مصداق یافته است که جنگ جمل را علیه امیرالمومنین راه انداختند (کلینی، 1380: ۸/۱۸۰)؛ درواقع مصداق خارجی و عینی مفاهیم «قتل» و «طائفتان»، «اصلاح» و «عدل» در ورای آیه نهفته است.

5.تعیین مصداق و مصادیق

مصداق، یعنی آوردن نمونه­های عینی و خارجی در تطبیق با حقایق و اشاره‌های قرآنی. روایات بسیاری از امام صادق در نشان دادن مصداق آیات رسیده و گاه با آنکه مفهوم کلام قرآن کلی است؛ اما تعبیر امام منحصر در همان مصداق است. در ذیل آیه ۳۷ سوره مبارکه نور: ﴿رِجالٌ لا تُلهِیهِم تِجارَهٌ وَ لا بَیعٌ عَن ذِکرِ اللهِ...﴾، طبرسی از امام نقل می­کند که: «آنان کسانی هستند که هنگام نماز، تجارت و خرید و فروش خود را رها کرده به نماز مشغول می­شوند» (طبرسی، بی­تا: ۷/۲۲۷-۲۲۸). واضح است که «ذکر الله» مفهوم عام داشته و مصادیق فراوانی را شامل می­شود؛ در حالی ‌که امام مفهوم نماز را برای آن آورده­اند.

در آیه ۱۷ سوره آل‌عمران: ﴿وَ المُستَغفِرِینَ بِالأسحارِ﴾، امام می­فرمایند: «کسی که بعد از رکوع نماز وتر هفتاد بار استغفار کند، از استغفار کنندگان در سحرها است» (عیاشی، 1363: ۱/۱۶۵)؛ یعنی کسانی که نماز شب می‌خوانند. همچنین در آیه ۱۰۳ سوره آل‌عمران: ﴿وَ اعتَصِمُوا بِحَبلِ اللهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا﴾ امام بیان داشتند که «ما حبل‌اللهی هستیم که در آیه آمده است» (ثعلبی، 1422: ۳/۱۶۳)؛ بنابراین در بسیاری از روایات، امام صادق مفهوم و مصداق آیه را بیان کرده و به جنبه ولایی آن اشاره می‌کنند.

6. جلوگیری از انحراف­ در تفسیر

امام صادق با تبیین صحیح آموزه­های دینی از کج‌اندیشی منحرفان در فهم دین با پاسخگویی به شبهات و مقابله با تفسیرهای جاهلانه و برداشت­های غلط جلوگیری می­کردند. برای مثال شخص عوام‌فریبی که با استناد به آیه ۱۶۰ سوره انعام ﴿مَن جاءَ بِالحَسَنَهِ فَلَهُ عَشرُ أَمثالِها وَ مَن جاءَ بِالسَّیِّئَهِ فَلا یُجزى‏ إِلاَّ مِثلَها﴾ تصور می­کرد با مال دزدی می‌توان به ثواب احسان رسید (ابن‌بابویه، 1416: 34-35). همچنین در روایات تفسیری امام، رفع تعارض­های ظاهری میان آیات بسیار مشاهده می­شود. برای نمونه، «ابن ابی العوجاء» مدعی تناقص میان دو آیه ۳ و ۱۲۹ سوره نساء بود. امام در پاسخ به او فرمودند که آیه اول درباره نفقه است و آیه دیگر ناظر به مسئله مودت و دوستی بین همسران است (کلینی، 1380: ۵/۳۶۳). جلوگیری از تفسیر به رأی از دیگر تدابیر و رسالت­های روایات تفسیری امام صادق می­باشد؛ لذا یکی از مباحثی که در علوم قرآنی و تفسیر مطرح بوده و نظرات امام صادق نقش ویژه­ای در تبیین آن دارد، مسئله تفسیر به رأی است. امام می‌فرمایند اگر کسی قرآن را به رأی خود تفسیر کند، هرچند هم تفسیرش درست باشد، اجری نمی­برد (عیاشی، 1363: ۱/۱۷). این روایت در کتاب­های تفسیری شیعه و نیز در آثار متأخران اهل تسنن هم موجود است.

تفسیر به مأثور (استفاده از روایات)

تفسیر قرآن با روایت و یا تفسیر قرآن با سخنان صحابه و تابعین را تفسیر به مأثور و یا تفسیر نقلی می‌نامند. احادیثی از امام صادق علیه‌السلام در تفسیر برخی از آیات بدین شکل نقل‌ شده است. در مناقب خوارزمی در ذیل آیه 181 از سوره اعراف آمده است: «امام صادق علیه‌السلام از پدران خود از علی علیه‌السلام آورده است، رسول خدا فرمودند: ای علی مَثَل تو مَثَل عیسی بن مریم است که آنها سه فرقه شدند. گروهی مؤمن به عیسی علیه‌السلام...، گروهی دشمن عیسی علیه‌السلام... و فرقه‌ای غلو می‌کنند و از دین خارج شدند...، امت من به‌زودی نسبت به تو سه فرقه می‌شوند...» (خوارزمی، 1411: 317). در حدیثی دیگر از امام صادق علیه‌السلام در ذیل آیه 100 از سوره انبیاء نقل ‌شده است که: «رسول خدا به علی علیه‌السلام فرمودند این آیه در مورد شما نقل ‌شده است» (حسکانی، 1380: 384). روایات‌ زیاد دیگری از امام صادق علیه‌السلام وجود دارد که به همین شیوه از زبان رسول‌الله معنی و یا شأن نزول آیات را بیان نموده‌اند.

 تفسیر ادبی

در برخی از موارد دیده ‌شده است که امام صادق علیه‌السلام برای بیان دقیق‌تر از قواعد ادبیات عرب استفاده نموده و مستندی بر معنی بیان‌شده ارائه می‌دهند و لذا در موقع تفسیر آیات قرآن، به نکات ادبی نیز توجه نموده و بیان کرده­اند؛ مثلاً در تفسیر آیه 59 از سوره آل‌عمران از ایشان در مورد معنای آیه سؤال شده است که امام علیه‌السلام در این مورد فرمودند: «معنایش این است که مَثَل عیسی در خلق، همچون مثل آدم است که هر دو از غیر پدر و مادر به وجود آمده‌اند. پس به عیسی گفته شد «کن ‌فیکون» پس «ها»ی اول در (خلقه) به آدم برمی‌گردد و «ها»ی دوم در (ثم قال له) به عیسی علیه‌السلام برمی‌گردد» (ابن‌جوزی، بی‌تا: 24).

تفسیر قرآن به قرآن

تفسیر قرآن به قرآن یکی دیگر از روش‌های تفسیری امام صادق علیه‌السلام بود که برای کشف حقایق وحیانی به‌کار برده‌اند. در این روش امام علیه‌السلام تفسیر هر آیه را با آیات هم لفظ و هم محتوا انجام می‌دادند. این نوع تفسیر بر مبنای این است که قرآن بیانگر همه‌چیز است و قطعاً تبیین‌کننده خود نیز خواهد بود. بیشتر مفسران قرآن این قسم تفسیر را بهترین نوع تفسیر می‌دانند؛ زیرا معتقدند هیچ‌کس آگاه‌تر از خداوند به مفاهیم کلام الهی نیست. تعداد زیادی از مفسران طرفدار این روش هستند (علوی مهر، 1381: 68-67). امام صادق از امام علی علیه‌السلام نقل می‌کنند که شخصی از امام علیه‌السلام درباره قربانی (هدی) در خارج از مِنی، پرسیدند که چه حیواناتی را شامل می‌شود؟ امام علیه‌السلام با توجه به آیات 1 از سوره مائده، 34 سوره حج و 143 سوره انعام از هشت حیوان برای قربانی نام‌برده‌اند (سیوطی، بی­تا: 3/193). همچنین از امام صادق علیه‌السلام روایت ‌شده است که ستایش خداوند با توجه به آیه 7 از سوره ابراهیم، باعث افزایش روزی انسان می‌شود و استغفار نیز با توجه به آیات 10 و 11 سوره نوح روزی انسان را زیاد می‌کند (ابن‌جوزی، بی­تا: 2/442). براساس سایر روایت‌های دیگر از امام صادق علیه‌السلام می‌توان گفت که امام علیه‌السلام از تفسیر قرآن به قرآن برای استخراج احکام الهی استفاده می‌کردند.

استفاده از جری و تطبیق در تفسیر آیات

«جری در لغت به معنای حرکت سریع است» (اصفهانی، 1392: 194). جری، تعبیری است که ائمه علیه‌السلام برای «استمرار پیام قرآن به‌کار برده‌اند و مراد از آن، انطباق الفاظ و آیات قرآنی بر مصادیقی غیر از آنچه درباره آنها نازل‌شده است» (قرشی، 1371:  2/30). در روایات نقل‌شده از امام صادق علیه‌السلام بسیاری از الفاظ و آیات قرآن کریم بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌واله‌وسلم و ائمه اطهار علیهم‌السلام و مخالفان آنها انطباق یافته است. «پاره‌ای از این احادیث خود اخبار جری است که بر دائمی بودن قرآن و استمرار خطاب قرآن به مصادیق جدید تأکید شده است» (شاکر، 1376: 142). در روایتی از امام صادق علیه‌السلام درباره آیه 7 از سوره رعد آمده است که «منظور از مُنذِر در این آیه رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌واله‌وسلم و منظور از هادی، علی علیه‌السلام است» (همان: 149). همچنین امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند «مائیم حبل‌الله که خداوند فرمود به آن چنگ زنید و متفرق نشوید» (ابن‌حجر، بی­تا: 151) و مصداق «اولوالأمر» ما اهل‌بیت هستیم (قندوزی، 1422: 1/341). به همین طریق، تفسیر آیات و احادیث بسیار دیگری وجود دارد که نشان‌دهنده استفاده امام صادق علیه‌السلام از این نوع تفسیر است.

استفاده از تشبیه و تمثیل در تفسیر آیات

«تشبیه در لغت همان تمثیل است، تمثیل، مماثلت و مشارکت حداقل میان دو شیء در یکی از ویژگی‌ها و هدف از آن، اظهار مشکل‌ترین مطالب در غالب روشن‌ترین عبارات است» (ابن ناقیا، 1374: 20-11). امام صادق علیه‌السلام در معنای مبدل شدن زمین و آسمان‌ها، در آیه 48 سوره ابراهیم، می‌فرمایند: «در آن روز زمین به نانی تبدیل می‌گردد که مردم از آن می‌خورند» (قرطبی، 1364:  9/384).

تفسیر آیات با توجه به اسباب نزول

امام صادق علیه‌السلام در تفسیر آیات، مقصود کلام خدا را بر اساس شرایطی که آن کلام در آن صادر شده است، تبیین و توضیح می‌دادند. بدین گونه زمان و مکانی که کلام خدا نازل‌شده است براساس فرهنگ و ذهنیت مردم آن زمان مشخص می‌کردند. این روش در روایات امام علیه‌السلام به‌خوبی دیده می‌شود. مثلاً امام صادق علیه‌السلام در تفسیر آیه 12 از سوره یاسین ﴿کلَّ شَیءٍ أَحصَینَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ﴾ ترجمه «همه‌چیز در یک امام روشن شمرده می‌شود» می‌فرمایند که این آیه در شأن علی بن ابیطالب نازل‌شده است (قندوزی، بی­تا: 177). همچنین در ذیل آیه 62 از سوره انفال ﴿هُوَ الَّذِی أَیدَک بِنَصرِهِ وَ بِالمُؤمِنِینَ﴾ از امام صادق علیه‌السلام روایت‌شده است که این آیه در شأن علی بن ابیطالب است. در مورد این نحو تفسیر، روایت‌های دیگری نیز از امام صادق علیه‌السلام نقل‌شده است (ابن‌بطریق، 1417: 184-188).

تفاسیر قرآنی امام صادق

تفاسیر قرآن منتسب به امام صادق علیه‌السلام از قبیل تفسیر القرآن، منافع سور القرآن و خواص القرآن الاعظم، بیشتر به‌عنوان کتب رمزی، عرفانی شناخته شده و در انتساب آنها به امام صادق علیه‌السلام تردید وجود دارد (قرطبی، بی­تا: 7/4). عبدالرحمان سلمی در کتب حقائق التفسیر و زیادات حقائق التفسیر، امام جعفر صادق علیه‌السلام را به‌عنوان یکی از منابع اصلی (اگر نه منبع اصلی) معانی قرآن نام­برده است (Encyclopedia of World Religions, 2009: 386, 652, 677). کتاب جفر، به‌عنوان یک تفسیر عرفانی بر قرآن کریم، همچنین به امام صادق علیه‌السلام نسبت داده شده است (همان). به گفته ابن‌خلدون این تفسیر که ابتدا بر پوست گوساله نوشته شده بود، درواقع به‌منظور روشن کردن معانی پنهانی قرآن نگاشته شده است (Encyclopedia Iranica, 2015).

 بر این اساس گفته می‌شود که امام صادق علیه‌السلام یک تفسیر چهار لایه از قرآن ارائه کرده است. به عقیده امام صادق علیه‌السلام، کتاب خدا از چهار قسمت تشکیل شده است: عبارات روشن، معانی تلویحی، معانی پنهان مربوط به عوالم روحانی و حکمت‌های روحی. به عقیده او معانی روشن مربوط به عامه مردم است. معانی پنهانی برای برگزیدگان است، معانی تلویحی برای دوستان خداست و حکمت‌های روحی مخصوص پیامبران است (Corbin. 2001: 6, 31). امام صادق علیه‌السلام همچنین تأکید می‌کند که احادیث منتسب به پیامبر که با قرآن همخوانی ندارد باید کنار گذاشته شود (Encyclopædia Britannica, 2015).

دستاوردهای امام صادق علیه‌السلام در تفسیر قرآن

نظر به یافته‌های پژوهش حاضر، می­توان دستاوردهای علمی و معنوی امام صادق علیه‌السلام در علم تفسیر و میزان تأثیرگذاری و ابداعات او را به شرح ذیل بیان نمود:

1. تبیین اهمیت و ضرورت تفسیر قرآن.

2. تفسیر بسیاری از آیات قرآن کریم که همچنان به‌عنوان مرجع مفسرین به کار می‌رود.

3. آموزش کامل در مورد ویژگی‌های ناسخ و منسوخ در قرآن کریم.

4. بیان معیارهای درستی و حقانیت قرآن کریم.

5. بیان و آموزش روش‌های مختلف تفسیر که همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

6. ارائه تفسیر قرآن کریم که شاگردان ایشان، اقدام به نگارش آن کرده­اند و منسوب به امام صادق علیه‌السلام است.

7. استفاده از جری و تطبیق در تفسیر آیات.

بازتاب آموزه‌های تفسیر قرآنی امام صادق علیه‌السلام در آثار فریقین (امامیه و اهل سنت)

تکیه اصلی و بیشتر امامیه از نظر فکری و عقیدتی بر امام صادق است و بخش بزرگی از علوم اهل‌بیت به وسیله ایشان اشاعه یافته است. اقوال تفسیری امام صادق در تفاسیر مأثور امامیه در سرتاسر کتاب­های: تفسیر عیاشی، تفسیر فرات کوفی، تفسیر منسوب به ‌ابراهیم قمی، تفسیر صافی فیض کاشانی، البرهان سید هاشم بحرانی و تفسیر نور الثقلین حویزی مشهود است. روایات تفسیری امام در برخی منابع تفاسیری اهل تسنن هم ازجمله در کتاب­های: بحرالعلوم سمرقندی، الکشف و البیان عن تفسیر قرآن ثعلبی، معالم التنزیل بغوی، تفسیر القرآن العظیم ابن‌کثیر و جواهر الحسان ثعالبی مشاهده می­شود.

بحث و نتیجه‌گیری

 تفسیر و تبیین آیات قرآن توسط امام صادق علیه‌السلام با توجه به پیامدهای نهضت ترجمه و چالش­های فقهی- مذهبی و سیاسی مسلمانان در آن دوران ثمرات و نتایج ارزنده‌ای برای توسعه علوم قرآنی و فهم درست مسلمانان از قرآن در تقویت اعتقادات و باورهای آنان داشت. فعالیت‌های گسترده آن امام در مجالس علمی و مناظرات و همچنین تلاش شاگردان آن حضرت برای فهم درست از آموزه‌های قرآن همراه با قرائت و تفسیر، موجب استحکام مبانی اعتقادی مسلمانان و ترویج دین اسلام در مقابل با عقاید انحرافی گردید.