با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن علمی قرآن و عهدین ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه پیام نور تهران

3 دانشجوی دکتری دانشگاه پیام نور

چکیده

زبان دین یکی از مباحث مهم در فلسفه دین می‌باشد. این دانش به دلیل اهمیت بحث معنا و نقش کلیدی گزاره‌های کلامی در توجیه و صدق گزاره‌های دینی، به بحث از توصیف و توجیه گزاره‌های کلامی می‌پردازد. پرداختن به صدق و کذب گزاره‌های کلامی و سپس معناداری یا بی معنایی و در دهه‌های اخیر، معرفت بخشی یا غیر معرفت بخشی آنها (شناختاری یا غیر شناختاری) از مسائل این علم بوده است. در این بین، رهیافت‌های زبان دینی، به دو گروه عمده شناختاری (ناظر به واقع و توصیفگر واقعیتها) و غیر شناختاری تقسیم می‌شوند. رهیافت‌های زبانی‌ چون نمادین دانستن متون دینی، رمزی، اسطوره‌ای، استعاره‌ای یا کنایه‌ای دانستن آن از قسم غیر شناختاری می‌باشند. علامه طباطبایی فیلسوف و مفسر برجسته جهان تشیع، ساختار زبان قرآن را بر مبنای عرف عام دانسته، که البته با عرف عام تفاوت‌هایی نیز دارد و از آنجا که در زبان عرف عقلا از رمز، استعاره، کنایه و نماد برای تفهیم بهتر و سریعتر مطلب استفاده می‌شود، خداوند نیز در قرآن در مواردی این صناعات ادبی را جهت تقریب ذهن از محسوس به معقول به کار برده است؛ اما کل زبان قرآن را (اخبار، انشاء، نماد، رمز و کنایه و ...) شناختاری، ناظر به واقع و معنادار می‌داند. وی به هیچ عنوان، کاربرد زبان اسطوره را در هیچ کجای قرآن نپذیرفته و آن را با حق و حقیقت بودن قرآن و هدف آن در تناقض می‌داند.

زبان دین یکی از مباحث مهم در فلسفه دین می­باشد. این دانش به دلیل اهمیت بحث معنا و نقش کلیدی گزاره­های کلامی در توجیه و صدق گزاره­های دینی، به بحث از توصیف و توجیه گزاره­های کلامی می­پردازد. پرداختن به صدق و کذب گزاره­های کلامی و سپس معناداری یا بی معنایی و در دهه­های اخیر، معرفت بخشی یا غیر معرفت بخشی آنها (شناختاری یا غیر شناختاری) از مسائل این علم بوده است. در این بین، رهیافت­های زبان دینی، به دو گروه عمده شناختاری (ناظر به واقع و توصیفگر واقعیتها) و غیر شناختاری تقسیم می­شوند. رهیافت­های زبانی­ چون نمادین دانستن متون دینی، رمزی، اسطوره­ای، استعاره­ای یا کنایه­ای دانستن آن از قسم غیر شناختاری می­باشند. علامه طباطبایی فیلسوف و مفسر برجسته جهان تشیع، ساختار زبان قرآن را بر مبنای عرف عام دانسته، که البته با عرف عام تفاوت­هایی نیز دارد و از آنجا که در زبان عرف عقلا از رمز، استعاره، کنایه و نماد برای تفهیم بهتر و سریعتر مطلب استفاده می­شود، خداوند نیز در قرآن در مواردی این صناعات ادبی را جهت تقریب ذهن از محسوس به معقول به کار برده است؛ اما کل زبان قرآن را (اخبار، انشاء، نماد، رمز و کنایه و ...) شناختاری، ناظر به واقع و معنادار می­داند. وی به هیچ عنوان، کاربرد زبان اسطوره را در هیچ کجای قرآن نپذیرفته و آن را با حق و حقیقت بودن قرآن و هدف آن در تناقض می­داند.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم
آریان، حمید (1380)، مجازگویی و رمزگرایی در متون مقدس دینی، معرفت، شماره 48.
ایزوتسو، توشی هیکو (1368) خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ایلخانی، محمد و همکار (1388). زبان نمادین پل تیلیش، قم: پژوهشهای فلسفی، شماره 210.
باربور، ایان (1374). علم و دین. ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، تهران: نشر دانشگاهی.
تیلیش، پل (1375). پویایی ایمان، ترجمه حسین نوروزی، تهران: حکمت.
تیلیش، پل (1376). ماهیت زبان دینی، ترجمه مراد فرهاد پور و فضل الله پاکزاد، کیان، شماره 32.
حکمت، علی اصغر (1361). امثال قرآن، تهران: بنیاد قرآن.
ذاکری، محمد اسحاق (1384). زبان دین با رویکرد نقد نمادین بودن بیانات قرآن کریم، تهران: کوثر معارف، پیش شماره 1.
رادفر، ابوالقاسم (1368). فرهنگ بلاغی- ادبی، تهران: انتشارات تهران.
رضایی اصفهانی، محمد علی (1389).  قرآن و زبان نمادین، آموزه­های قرآنی، شماره 12
زمخشری، محمود ابن عمر (1415). تفسیر الکشاف، قم: نشر البلاغه.
سبحانی، جعفر (1376). زبان دین در فلسفه و کلام اسلامی، فصلنامه کلام اسلامی، شماره 23.
سالاری راد، معصومه و رسول رسولی پور (1386). بررسی و تحلیل کارکرد زبان قرآن از دیدگاه علامه طباطبایی، قم: اندیشه نوین دینی، شماره 8.
سعیدی روشن، محمدباقر (1389). تمثیل زبان قرآن و روش شناسی فهم آن، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
ساجدی، ابوالفضل (1383). زبان دین و قرآن، قم: موسسه امام خمینی (ره).
سروش، عبدالکریم (1373). فربه­تر از ایدئولوژی، تهران: صراط.
شدید، محمد (1404). منهج القصة فی القرآن، عربستان: شرکت مکتبات عکاظ.
طباطبایی، محمد حسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: الاعلمی.
طباطبایی، محمد حسین (1370). الرسائل التوحیدی، ترجمه علی شیروانی هرندی، تهران: الزهراء.
طباطبایی، محمد حسین (1374). شیعه در اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، محمد حسین (1364). اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران: صدرا.
طباطبایی، محمد حسین (بی تا). حاشیة الکفایة، بی جا: بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی.
طباطبایی، محمد حسین (1372). قرآن در اسلام، تهران: دارالکتب الاسلامیه
علیزمانی، امیر عباس (1375). زبان دین، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
عنایتی راد، محمد جواد (1375). زبان شناسی دین از نگاه المیزان، پژوهش­های قرآنی، شماره 9و10.
فراستخواه، مقصود (1376). زبان دین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
قدردان قراملکی، محمد حسن (1381). زبان قرآن از منظر علامه طباطبایی، قبسات، شماره 25.
، محمد (1379). نقدی بر قرائت رسمی از دین، تهران: طرح نو.
مظفر، محمد رضا (بی تا). المنطق، قم: دارالکتب العلمیة اسماعیلیان.
معرفت، محمدهادی (1386). التفسیر الاثری الجامع، قم: موسسه التمهید.
مطهری، مرتضی (1372). علل گرایش به مادیگری، قم: صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر، (1361). تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
مصباح یزدی، محمد تقی و محمد لنگهاوزن (1375). میزگرد زبان دین، معرفت، شماره 19.
نصیری، علی (1379). قرآن و زبان نمادین، معرفت، شماره 35.
نقوی، حسین (1389). زبان الهیات از دیدگاه علامه طباطبایی و ویلیام آلستون، قم: مؤسسه امام