با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن علمی قرآن و عهدین ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه مازندران، بابلسر

2 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه مازندران، بابلسر

3 دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه مازندران، بابلسر

چکیده

یکی از آیات بحث‌برانگیز قرآن که دیدگاه‌های گوناگونی را از سوی اندیشمندان فریقین به‌خود معطوف کرده، آیه 55 سوره مائده می‌باشد. این آیه که به «آیه ولایت» مشهور می‌باشد، به اعتقاد شیعه یکی از مهم‌ترین آیاتی است که بر ولایت علی(ع) بعد از پیامبر(ص) تأکید دارد. بر اساس این آیه، پیامبر(ص) به‌‌واسطه‌ی وحی، علی(ع) را ولیّ خود دانسته که به‌طور واضح، نشانه‌ی حقانیت ولایت ایشان است. با این وجود، برخی از مفسّران اهل‌سنت همچون آلوسی در تطبیق این آیه بر ولایت علی(ع) مناقشه کرده، اشکالاتی را به‌ اعتقادات شیعه وارد ساخته و چنین نتیجه می‌گیرد که آیه ولایت نمی‌تواند در مورد ولایت علی(ع) صادق باشد. او معتقد است که آیه ولایت به‌لحاظ شأن نزول، بُعد ادبی، بُعد فقهی و بُعد کلامی با جانشینی علی(ع) مغایرت دارد. نوشتار پیش‌رو که به‌روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته؛ به‌بررسی و نقد شبهات آلوسی پیرامون آیه ولایت می‌پردازد. ایشان ولیّ را به‌معنای «محب و ناصر» و رکوع را به‌معنای «خشوع و تذلل» گرفته و شأن نزول آیه را نیز مهاجرین و انصار معرفی می‌کند، امّا طبق تصریح علمای شیعه واژه ولیّ به‌معنای «اولی به‌تصرف و سرپرستی»، و رکوع همان «رکوع در حال نماز» است و آیه به‌طور اختصاصی در شأن علی(ع) نازل شده است.

کلیدواژه‌ها

  1. - قرآن کریم. ترجمه: ناصر مکارم شیرازی، (1373ش). قم: دارالقرآن الکریم.  

    1. آلوسی، سیّدمحمود (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
    2. آمدی، سیف الدین (1423ق). أبکار الأفکار فی أصول الدین. تحقیق: احمد محمد مهدی، قاهره: دارالکتب.
    3. ابن ابی­حاتم، عبدالرحمان بن محمد (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. عربستان: مکتبة نزار.
    4. ابن ابی­عاصم، عمرو (1413ق). کتاب السنة. تحقیق: محمد ناصرالدین الألبانی، بیروت: المکتب الإسلامی.
    5. ابن بابویه، محمد بن علی (1362ش). الخصال. تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین.
    6. ابن تیمیه، احمد ابن عبد الحلیم (1409ق). منهاج السنة النبویة. مصر: مکتبة ابن تیمیه.
    7. ابن حنبل، احمد (بی­تا). مسند احمد. بیروت: دار صادر.
    8. ابن شهرآشوب ­مازندرانی، محمد بن علی (1379ق). مناقب آل أبی­طالب(ع). قم: نشر علامه.
    9. ابن طاووس، علی بن موسی (1376ش). الإقبال بالأعمال الحسنة. تحقیق: جواد قیومی­اصفهانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    10. ابن عاشور، محمد بن طاهر (بی­تا). التحریر و التنویر. بی­جا: بی­نا.
    11. ابن عساکر، علی بن حسن (1415ق). تاریخ مدینة دمشق. تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر.
    12. ابن فارس، احمد (1404ق). معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الأعلام الإسلامی.
    13. ابن مردویه اصفهانی، احمد بن موسی (1424ق). مناقب علی بن أبی­طالب (ع). تحقیق: عبدالرزاق محمد حسین، قم: دارالحدیث.
    14. ابن مغازلی شافعی، علی بن محمد (1424ق). مناقب ابن المغازلی الشافعی. بیروت: دارالأضواء.
    15. ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب. بیروت: دارصادر.
    16. ابن هشام انصاری، عبداللّه بن یوسف (1404ق). مغنی اللبیب. تحقیق: محمد محی­الدین عبدالحمید، قم: مکتبة آیة اللّه مرعشی نجفی.
    17. ابوریه، محمود (1416ق). اضواء علی السنة المحمدیة. قم: بی­نا.
    18. استرآبادی، محمدجعفر (1382ش). البراهین­ القاطعة فی­شرح­ التجرید العقائد الساطعة. قم: مکتب الأعلام الإسلامی.
    19. امینی، عبدالحسین (1416ق). الغدیر فی الکتاب السنة و الأدب. قم: مرکز الغدیر.
    20. بخاری، محمد بن اسماعیل (1401ق). صحیح بخاری. بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
    21. بلخی، مقاتل بن سلیمان (1423ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
    22. بیاضی، علی بن یونس (1384ق). الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم. بی­جا: المکتبة الحیدریه.
    23. بیضاوی، عبداللّه بن عمر (1418ق). انوار التنزیل و اسرار التأویل. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    24. ترمذی، محمد بن عیسی (1403ق). سنن الترمذی. تحقیق: عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت: دارالفکر.
    25. ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم (1422ق). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    26. جصاص، احمد بن علی (1405ق). احکام القرآن. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
    27. جوادی آملی، عبداللّه (1388ش). شمیم ولایت، محقق: سید محمود صادقی، قم: اسراء.
    28. جوهری، اسماعیل بن حماد (1376ق). تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دارالعلم للملایین.
    29. حاکم نیشابوری، محمد بن محمد (بی­تا). المستدرک. تحقیق: یوسف عبد الرحمان المرعشی، بی­جا: بی­نا.
    30. حبلی، ابو الحسن (1414ق). إشارة السبق. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
    31. حرّعاملی، محمد بن حسن (1425ق). اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات. بیروت: اعلمی.
    32. حسکانی، عبیداللّه بن احمد (1411ق). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل. تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
    33. حسن بگی، علی (1398). «پاسخ به شبهه آلوسی بر امامت امامان(ع) بر اساس نقش «إنَّما» در آیه ولایت». فصلنامه مطالعات تفسیری. دوره 10، شماره 39، 75 - 82.
    34. حلی، حسن بن یوسف (1426ق). تسلیک النفس إلی حظیرة القدس. قم: مؤسسة الإمام الصادق علیه السّلام.
    35. --------------- (1982م). نهج الحق و کشف الصدق. بیروت: دارالکتاب اللبنانی.
    36. حمیری، عبد اللّه بن جعفر (1413ق). قرب الإسناد. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
    37. خطیب بغدادی، احمد بن علی (1409ق). الکفایة فی علم الروایة. بیروت: دارالکتب العلمیة.
    38. رازی، حسین بن علی(ابوالفتوح) (1408ق). روض­الجنان و روح­الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
    39. رازی، محمد بن عمر(فخرالدین) (1420ق). مفاتیح الغیب. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
    40. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دارالعلم.
    41. راوندی، سعید بن هبة اللّه(قطب­الدین) (1405ق). فقه القرآن فی شرح­آیات الأحکام. قم: کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی.
    42. زرکلی، خیرالدین (1986م). الاعلام. بیروت: دارالعلم.
    43. زمخشری، محمود (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت: دارالکتاب العربی.
    44. سبحانی، جعفر (1383ش). بحوث فی الملل و النحل. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
    45. سیوطی، جلال الدین (1404ق). الدر المنثور فی تفسیر المأثور. قم: کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی.
    46. شریف مرتضی، علی بن حسین (1410ق). الشافی فی الإمامة. تهران: مؤسسة الإمام الصادق(ع).
    47. شوشتری، نوراللّه (1367ق). الصوارم المهرقة فی نقد الصواعق المحرقة(لإبن حجر الهیثمی). تحقیق: جلال الدین حسینی، تهران: مطبعة النهضة.
    48. صادقی تهرانی، محمد (1365ش). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن. قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.
    49. طباطبایی، سیّد محمدحسین (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    50. طبرانی، سلیمان بن احمد (1405ق). المعجم الکبیر. تحقیق: حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
    51. طبرسی، فضل بن حسن (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
    52. طبری، محمد بن جریر (1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دارالمعرفه.
    53. طبری کیاهراسی، علی بن محمد (1405ق). احکام القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیة.
    54. طوسی، محمدبن حسن (بی­تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
    55. طیب حسینی، سیّدمحمود (1397). «بازخوانی معنای «رکوع» در آیه ولایت از منظر فریقین». پژوهش­های تفسیر تطبیقی. دوره4، شماره2، صص 213 - 238 .
    56. عبیدلی، سیّد عمیدالدین (1381ش). إشراق اللاهوت فی نقد شرح الیاقوت. تحقیق: علی­اکبر ضیایی، تهران: میراث مکتوب.
    57. عیاشی، محمد بن مسعود (1380ق). تفسیر العیّاشی. تحقیق: هاشم رسول محلاتی. تهران: المطبعة العلمیة.
    58. فاضل مقداد، مقداد بن عبداللّه (1405ق). إرشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین. تحقیق: سید مهدی رجایی. قم: کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی.
    59. --------------------- (1419ق). کنز العرفان فی فقه القرآن. قم: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
    60. فراهیدی، خلیل بن احمد (1410ق). کتاب العین. قم: انتشارات هجرت.
    61. قرطبی، محمد بن احمد (1364ش). الجامع لأحکام القرآن. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
    62. قمی، علی بن ابراهیم (1404ق). تفسیر القمی. تحقیق: طیب موسوی جزائری، قم: دارالکتاب.
    63. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (1416ق). ینابیع المودة لذوی القربی. بیروت: دار الأسوة للطباعة و النشر.
    64. کاشانی، ملافتح اللّه (1423ق). زبدة التفاسیر. قم: بنیاد معارف اسلامی.
    65. کلینی، محمد بن یعقوب (1429ق). الکافی. تحقیق: دارالحدیث، قم: دارالحدیث.
    66. مبرد نحوی، محمد بن یزید (بی­تا). الکامل فی اللغة و الأدب. بی­جا: بی­نا.
    67. مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحار الأنوار الجامعه لدرر اخبار الائمه. تحقیق: جمعی از محققان، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
    68. مرتضوی، سیّدمحمد (1384). «بررسی راویان شأن نزول آیه ولایت». فصلنامه مطالعات اسلامی. شماره 70، صص 161 – 171.
    69. مسلم نیشابوری، مسلم ابن حجاج (بی­تا). صحیح مسلم. بیروت: دارالفکر.
    70. مظفر، محمدحسن (1422ق). دلائل الصدق لنهج الحق. قم: مؤسسة آل البیت علیهم السّلام.
    71. معرفت، محمدهادی (1388ش). تفسیر و المفسّرون. قم: انتشارات تمهید.
    72. مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413ق). الإرشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد. قم: کنگره شیخ مفید.
    73. ---------------------- (1413ق). المسائل العکبریة. قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
    74. مکارم شیرازی، ناصر (1374ش). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
    75. موسوی بهبهانی، سیّدعلی (1418ق). مصباح الهدایة فی اثبات الولایة. قم: دارالعلم.
    76. موصلی، ابویعلی (بی­تا). مسند أبی یعلی. تحقیق: حسین سلیم احمد، بی­جا: دار المأمون للتراث.
    77. مؤیدی، ابراهیم بن محمد بن احمد (1422ق). الإصباح علی المصباح فی معرفة الملک الفتاح. صنعاء: مؤسسة الإمام زید بن علی.
    78. میلانی، سیّدعلی (1414ق). نفحات الأزهار. بی­جا: انتشارات المؤلف.
    79. نراقی، ملامهدی (1369ش). أنیس الموحدین. تهران: انتشارات الزهراء.
    80. ---------------- (1380ش). شهاب ثاقب در امامت. بی­جا: کنگره بزرگداشت محققان نراقی.
    81. نسایی، احمد بن شعیب (بی­تا). خصائص امیرالمؤمنین(ع). تحقیق: محمدهادی امینی، تهران: مکتبة نینوی الحدیثه.
    82. -------------------------- (1411ق). السنن الکبری. تحقیق: عبدالغفار سلیمان بنداری و سیّد حسن کسروی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    83. نیشابوری، حسن بن محمد، (1416ق). تفسیر الغرائب القرآن و رغائب الفرقان. بیروت: دارالکتب العلمیة.
    84. واحدی­نیشابوری، علی بن احمد (1419ق). اسباب نزول القرآن. تحقیق: زغلول. بیروت: دارالکتب العلمیة.