نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، پردیس فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران.
2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، پردیس فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران.
3 دانشیار گروه الهیات، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.
4 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، پردیس فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران.
چکیده
در منابع رجالی متقدم شیعه راویانی زیسته در چهار سدۀ نخست هجری متهم به غلو شدهاند. مضمون شماری از روایات اینان تفسیر قرآن کریم به نقل از ائمۀ شیعه (ع) است. می‌توان روایات تفسیری ایشان را ضمن آثار حدیثی مختلف بازیافت. عالمان شیعه انتساب غلو به همۀ این شخصیت‌ها را برنتابیده‌اند. بااین‌حال، باید احتمال داد که گاه اتهام این راویان به غلو نتیجۀ مضامینی باشد که نقل می‌کرده‌اند. چه‌بسا بخشی از مضامینی که سبب اتهام این راویان به غلو شده باشد همان‌ها باشد که در روایات تفسیری‌شان بازتابیده است. برای آزمون این احتمال باید با مرور روایات تفسیری منقول از این متهمان به غلو دریابیم آیا اشتراک رویکردی در تفسیر قرآن دارند یا نه؛ و اگر چنین اشتراک رویکردی هست، آیا می‌تواند روش تفسیری ایشان را از نگرش‌های عامۀ شیعیان متمایز کند یا نه. مطالعۀ کنونی هم‌چون گام نخست از بررسی این مسئله کوششی برای پاسخ‌گویی به پرسش اول است. بدین منظور، با پذیرش این مبنا که منقولات هر راوی نتیجۀ گزینشگری او، و نشان‌دهندۀ بینش‌های او ست، با مرور روایات تفسیری متهمان به غلو خواهیم کوشید دریابیم کدام گونه‌های فهم متن را در تفسیر خود بازتابانده‌اند و از آن میان نیز کدام گونه‌ها نمود و بازتاب گسترده‌تری دارد. در این مطالعه بناست از این فرضیه دفاع شود که مبانی تفسیری متهمان به غلو تمایز معناداری با نگرش‌های دیگر عالمان شیعۀ متقدم ندارد؛ اما احتمالاً بتوان رابطۀ معناداری میان گرایش به غلو با کاربرد برخی تکنیک‌های تفسیری که ونزبرو از آن‌ها سخن گفته بود یافت.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی (1395ق)، کمال الدین و تمام النعمة، به کوششِ على اکبر غفارى، تهران: اسلامیه
- ابن‌بابویه، محمد بن على (1362ش)، الخصال، به کوششِ على‌اکبر غفارى، قم: جامعۀ مدرسین.
- ابن‌بابویه، محمد بن على (1378ق)، عیون أخبار الرضا (ع)، به کوششِ مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان.
- ابن‌بابویه، محمد بن على (1385ش)، علل الشرائع، قم: داورى.
- ابن‌بابویه، محمد بن على (1398ق)، التوحید، به کوششِ هاشم، حسینى، قم: جامعۀ مدرسین.
- ابن‌بابویه، محمد بن على (1403ق)، معانی الأخبار، به کوششِ على اکبر غفارى، قم: جامعۀ مدرسین.
- ابن‌داوود حلی، حسن بن علی (1342ش)، الرجال، تهران: دانشگاه تهران.
- ابن‌شعبه حرانى، حسن بن على (1404ق)، تحف العقول، به کوششِ على اکبر غفارى، قم: جامعۀ مدرسین.
- ابن‌غضائری، احمد بن حسین (1422ق)، الرجال، به کوششِ محمد رضا جلالی، قم: دارالحدیث.
- استرآبادى، على (1409ق)، تأویل الآیات الظاهرة، به کوششِ حسین استادولى، قم: جامعۀ مدرسین.
- اشعری، سعد بن عبد الله (136ش)، المقالات و الفرق، به کوششِ محمد جواد مشکور، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
- باختری ابراهیم سرایی، هاجر (1392ش)، مبانی و روش تفسیر تاویلی در مکتب اهل بیت (ع)، رسالۀ دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور.
- باقری، حمید (1394ش)، پژوهشی در تاریخ گذاری و شناسایی مؤلف کتاب الأظلة؛ اثری بازمانده از غُلات کوفه در سده‌های نخست، علوم حدیث، شمارۀ سوم.
- بحرانى، هاشم (1374 ش)، البرهان فی تفسیر القرآن ، قم: انتشارات بعثت.
- برقى، احمد بن محمد (1342ش)، الرجال، به کوششِ حسن مصطفوى تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- برقى، احمد بن محمد (1371ق)، المحاسن، به کوششِ جلال‌الدین محدث، تهران: اسلامیه.
- بغدادی، عبدالقاهر (1415ق)، الفَرق بین الفِرق، به کوششِ ابراهیم رمضان، بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر و التوزیع.
- پاکتچی، احمد(1389ش)، تاریخ حدیث، تهران: دانشگاه امام صادق.
- حلى، حسن بن سلیمان (1421ق)، مختصر البصائر، به کوششِ مشتاق مظفر، قم: جامعۀ مدرسین.
- حویزى، عبدعلى (1415ق)، نور الثقلین، قم: اسماعیلیان.
- دیاری بیدگلی، محمدتقی (1388)، «ردّ پای غالیان در روایات تفسیری»، پژوهش دینی، شمارۀ نوزدهم.
- دیاری بیدگلی، محمدتقی (1390ش)، آسیب‌شناسی روایات تفسیری، تهران: سمت.
- ذهبی، حسین (بی‌تا)، التفسیر والمفسرون، قاهرة: مکتبة وهبة.
- زارع شیبانی، کوروش (1385ش)، بررسی روایات تفسیری متهمان به غلو، رسالۀ ارشد، با راهنمایی محمدتقی دیاری بیدگلی، دانشگاه قم.
- سند، محمد (1389ش)، الغلو والفرق الباطنیة، قم: باقیات.
- شاکر، محمدکاظم (1376ش)، روش‌های تأویل قرآن ، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (بی‌تا)، الملل و النحل، به کوششِ محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفه.
- صفار، محمد بن حسن (1404ق)، بصائر الدرجات، به کوششِ محسن کوچه باغى، قم: کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی.
- صفری فروشانی، نعمت الله، غالیان؛ کاوشی در جریان ها و برآیندها، مشهد: آستان قدس رضوی، 1378ش.
- طوسی، محمد بن حسن (1414ق)، الأمالی، قم: دار الثقافه.
- طوسی، محمد بن حسن (1415ق)، الرجال، به کوشش جواد قیومی اصفهانی، قم: جامعۀ مدرسین.
- طوسی، محمد بن حسن (1417ق)، الفهرست، به کوشش جواد قیومی، قم: جامعۀ مدرسین.
- عیاشى، محمد بن مسعود (1380ق)، تفسیر العیاشی، تهران: علمی.
- فرات کوفى (1410ق)، التفسیر، به کوششِ محمدکاظم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- فرامرزی، مهدی (1401ش)، مبانی و روش‌های تفسیری متهمان به غلو تا پایان غیبت صغری، رسالۀ دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران (پردیس فارابی).
- قمی مشهدی، محمد (1368ش)، کنز الدقائق وبحر الغرائب، به کوششِ حسین درگاهى، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
- قمى، على بن ابراهیم (1404ق)، التفسیر، به کوششِ طیب موسوى جزائرى، قم: دار الکتاب.
- کالدر، نورمن (1389ش)، تفسیر از طبری تا ابن‌کثیر معضلات توصیف گونه‌ای ادبی با استناد به داستان حضرت ابراهیم (ع)، رهیافت‌هایی به قرآن ، مهرداد عباسی.
- کشى، محمد بن عمر (1404ق)، معرفة الرجال، اختیار شیخ طوسی، به کوشش مهدی رجائی، قم: آل البیت (ع).
- کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، به کوششِ على‌اکبر غفارى، تهران: اسلامیه.
- گرامی، محمدهادی (1398ش)، گرایش‌های تفسیری شیعه در عصر امام باقر (ع): پی‌جویی دو گفتمان «ظاهر/ باطن» و «تنزیل/ تأویل»، مطالعات قرآن ی و فرهنگ اسلامی، شمارۀ اول.
- گرامی، محمدهادی (1400ش)، «نسبت دو گفتمان تفسیری شیعی در اواسط سدۀ دوم هجری: طیف مفضل و غالیان رادیکال»، مطالعات تاریخ اسلام، شمارۀ 49.
- مسعودی، عبدالهادی (1389ش)، وضع و نقد حدیث، تهران: سمت.
- مسعودی، عبدالهادی (1395ش)، تفسیر روایی جامع/ آسیب‌شناسی، قم: دارالحدیث.
- مسلم بن حجاج (1374ق)، الصحیح، به کوششِ محمد فؤاد عبد الباقی، قاهره: حلبی.
- معرفت، محمدهادی (1418ق)، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
- نجاشی، احمد بن علی (1416ق)، الرجال، قم: جامعۀ مدرسین.
- نوبختی، حسن بن موسی (1433ق)، فرق الشیعه، بیروت: منشورات الرضا.
- Christopher, Buck, Symbol and Secret: Qur’an commentary in Bahá’u’lláh’s Kitáb-i Íqán, los angeles: r Kalimát Press, 2004.
- Hodgson, M. G. S., “al-Ghulāt,” Encyclopaedia of Islam, vol. II, Leiden, Brill,
- Kovecses, Zoltan, Metaphor: A Practical Introduction, Oxford: Oxford University Press, 2010.
- Kovecses, Zoltan, Where Metaphors Come From: Reconsidering Context in Metaphor, Oxford: Oxford University Press, 2015.
- Osimo, Bruno, Translation Course, Logos <http://courses.logos.it>, retreived at 10 March 2022.
- Wansbrough, John, Quranic Studies: sources and Methods of Scriptural Interpretation, Oxford University Press, Oxford, 1977.
)