نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران
چکیده
تفسیر اجتماعی از رویکردهای بسیار مهم تفسیری است که در دوره معاصر پدیدار گشته و بسیاری از اثار تفسیری مطرح، با این رویکرد نگاشته شده است. با این‌همه، بحث از تفسیر اجتماعی با چالشهای جدیای در عنوان، تعریف و ویژگیها روبروست. از این جریان تفسیری در هر یک از تفسیرپژوهی‌ها با عنوانی متفاوت یاد شده است. تمدنی، اجتماعی، عقلانی، تربیتی و حرکتی عناوین مختلفی هستند که برای آن به کاررفتهاند، درعین حال این عناوین در برخی از نگاشته‌های جریان شناسانه، به عنوان جریانهای موازی قلمداد شدهاند. در مقام تعریف نیز معمولا تفسیر پژوهان توضیحاتی اجمالی در مورد آن ارائه دادهاند که عامترین آنها مناسب-ترین تعریف انتخاب شده است. در بحث از ویژگیهای تفسیر اجتماعی، محققان بیش از همه متاثر از دیدگاه ذهبی در این موضوع بودهاند. در تحقیق حاضر، با توجه به تعریف برگزیده از تفسیر اجتماعی کوشیده‌ایم ویژگیهای تفسیر اجتماعی را در دو محور پیراستن چهره اسلام از نقائص و اثبات توانمندی آن ساماندهی کنیم؛ همچنان که به مشکلاتی که در بررسی این ویژگیها مطرح است پرداخته‌ایم و استفاده از ویژگیهای مکمل را پیشنهاد کرده‌ایم.
تفسیر اجتماعی از رویکردهای بسیار مهم تفسیری است که در دوره معاصر پدیدار گشته و بسیاری از اثار تفسیری مطرح، با این رویکرد نگاشته شده است. با این‌همه، بحث از تفسیر اجتماعی با چالشهای جدیای در عنوان، تعریف و ویژگیها روبروست. از این جریان تفسیری در هر یک از تفسیرپژوهی‌ها با عنوانی متفاوت یاد شده است. تمدنی، اجتماعی، عقلانی، تربیتی و حرکتی عناوین مختلفی هستند که برای آن به کاررفتهاند، درعین حال این عناوین در برخی از نگاشته‌های جریان شناسانه، به عنوان جریانهای موازی قلمداد شدهاند. در مقام تعریف نیز معمولا تفسیر پژوهان توضیحاتی اجمالی در مورد آن ارائه دادهاند که عامترین آنها مناسبترین تعریف انتخاب شده است. در بحث از ویژگیهای تفسیر اجتماعی، محققان بیش از همه متاثر از دیدگاه ذهبی در این موضوع بودهاند. در تحقیق حاضر، با توجه به تعریف برگزیده از تفسیر اجتماعی کوشیده‌ایم ویژگیهای تفسیر اجتماعی را در دو محور پیراستن چهره اسلام از نقائص و اثبات توانمندی آن ساماندهی کنیم؛ همچنان که به مشکلاتی که در بررسی این ویژگیها مطرح است پرداخته‌ایم و استفاده از ویژگیهای مکمل را پیشنهاد کرده‌ایم.
کلیدواژه‌ها
- احسانی، محمد (1387). روش‌شناسی تفسیر تربیتی قرآن. «قرآن و علم». شماره 3، پاییز و زمستان 1387، 35 - 49.
- اسعدی، محمد، و همکاران (1392) آسیب‌شناسی جریانهای تفسیری (جلد دوم). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- آقایی، محمد رضا (1388). روش شناسی تفسیر اجتماعی. «قرآن و علم». سال سوم، شماره 5، پاییز و زمستان1388، 11- 35.
- الأوسی، علی (1370). روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان. ترجمه: سید حسین میرجلیلی. تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
- ایازى، سید محمد على (1373) . المفسرون: حیاتهم و منهجهم . تهران: وزارت ارشاد.
- الأوسی، علی ( 1376). قرآن و تفسیر عصری: پژوهشی در نگرش عصری به قرآن- زمینه‌ها و نتایج آن. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- الأوسی، علی (1377). تفسیر قرآن. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی (2جلد)، به همت بهاء الدین خرمشاهی. تهران: انتشارات دوستان. 1/642 و643.
- الأوسی، علی (1389). گرایش اجتماعی در تفاسیبر معاصر قرآن مجید. «الاهیات اجتماعی»، سال دوم شماره 3، بهار و تابستان 1389، 103 - 149.
- الأوسی، علی (1379). اندیشه اجتماعی در تفسیر المیزان. «صحیفه مبین». معاونت فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی. دوره اول، شماره 4، 101 - 114.
- پاکتچی، احمد (1387). تاریخ تفسیر قرآن کریم. تنظیم محمد جان‌پور. تهران: انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق (ع).
- الجمال، حمد بن صادق (1414 ق). اتجاهات الفکر الاسلامی المعاصر فی مصر فی النصف الاول من القرن الرابع عشر الهجری (ثلاثة اجزاء). الریاض: دارعالم الکتب.
- جولد تسهر، اجنتس (1374ق). مذاهب التفسیر الاسلامی. ترجمه عبدالحلیم النجار. القاهرة: مکتبة الخانجی- مکتبة المثنی.
- الخالدی، صلاح عبدالفتاح (1421ق). المنهج الحنکی فی ضلال القرآن. عمان: دارعمار.
- خرمشاهی، بهاء الدین (1364) . تفسیر و تفاسیر جدید. تهران: کیهان.
- خوش‌منش، ابوالفضل (1387). تفسیر آیةالله طالقانی: خطابی فرهیخته و قرآنی. «مطالعات قرآن و حدیث»، دانشگاه الزهراء (س)، سال دوم، شماره اول، پاییز و زمستان 1387: 55 - 93.
- الخولی، امین (1961م). مناهج تجدید فی النحو و البلاغة و التفسیر والأدب. القاهرة: دارالمعرفة.
- الذهبی، محمد حسین (1396م). التفسیر و المفسرون، (الجزء الثانی). بیروت: دارالکتب الحدیثة. الطبعة الثانیة.
- رشید رضا، محمد (بی‌تا). تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار. بیروت: دارالمعرفة. الطبعة الثانیة.
- رضایی اصفهانی، محمد على؛ و دیگران (1387). اقتراح: مفهوم‌شناسی و روش‌شناسی تفسیر تربیتی قرآن (میزگرد). «قرآن و علم». شماره 3، پاییز و زمستان 1387: 9 - 22.
- رضایی اصفهانی، محمد علی (1385). منطق تفسیر قرآن. قم: انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی .چاپ دوم.
- الرومی، فهدبن عبدالرحمن بن سلیمان (1407ق). منهاج المدرسة العقلیة الحدیثة فی التفسیر (جزءان). بیروت: مؤسسة الرسالة.
- الرومی، فهدبن عبدالرحمن بن سلیمان (1407ق) . اتجاهات التفسیر فی القرن
الرابع عشر (ثلاثه اجزاء). الریاض: مؤسسة الرسالة.
- الزحیلی، وهبة (1411ق). التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج. دمشق : دارالفکر.
- السیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن (1421ق). الاتقان فی علوم القرآن. بیروت: دارالکتب العربی. الطبعه الثانیه.
- الشّدّی، عادل علی (1431ق). الاتجاهات المنحرفة فی التفسیر فی العصر الحدیث، الریاض: مدار الوطن للنشر .
- الشرقاوی، عفت محمد (1979م). الفکر الدینی فی مواجهة العصر: دراسة تحلیلیة لاتجاهات التفسیر فی العصر الحدیث. بیروت: دارالعودة. الطبعة الثانیة.
- شریعتی، محمد تقی (بی‌تا). تفسیر نوین (جزء سی‌ام قرآن). تهران: شرکت سهامی انتشار. چاپ پنجم.
- شریف، محمد ابراهیم (1402ق). اتجاهات التجدید فی تفسیر القرآن الکریم فی مصر. القاهرة: دارالتراث.
- شیوا، حامد (1388). نواندیشی در پرتو قرآن. «اطلاعات حکمت و معرفت». موسسه اطلاعات. شماره 39، خرداد 1388: 31-37.
- صالح، عبدالقادر محمد (1424ق). التفسیر و المفسرون فی العصر الحدیث، بیروت: دارالمعرفة.
- طالقانی، سید محمود (1362). پرتوی از قرآن. تهران: شرکت سهامی انتشار.
- الطباطبائی، السید محمد حسین (بی‌تا). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: جامعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم.
- طباطبایی، سید مهدی (1381). فلسفه فقه از دیدگاه علامه طباطبایی. «یادنامه علامه سید محمد حسین طباطبایی». قم: بوستان کتاب.
- عباس، فضل حسن (1427ق). المفسرون: مدارسهم و مناهجهم (القسم الاول). عمان (الاردن): دارالنفائس.
- عبدالحمید، محسن (1989م). تطور تفسیر القرآن: قراءة جدیدة، بغداد: وزارة التعلیم العالی و البحث العلمی- جامعة بغداد- بیت الحکمة للنشر و الترجمة و التوزیع.
- عبدالمجید ابراهیم، حنان محمد (1432ق ) التغیّر الاجتماعی فی الفکر الاسلامی الحدیث. بیروت: المعهد العالمی للفکر الاسلامی.
- علوی‌مهر، حسین (1381 ). روش‌ها و گرایش‌های تفسیری. قم: انتشارات اسوه.
- عنایت، حمید (1356). سیری در اندیشه سیاسی عرب از حمله ناپلئون به مصر تا جنگ جهانی دوم. تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی .
- فضل الله، سید محمد حسین (1419ق). تفسیر من وحى القرآن. بیروت: دار الملاک للطباعة و النشر. الطبعة الثانیة
- قاسمی، حمید محمد (1380). اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستانهای انبیاء در تفاسیر قرآن. تهران: سروش.
- قاضی‌زاده، کاظم؛ روح‌الله ناظمی، (1388). مبانی و شاخصه‌های تفسیر اجتماعی قرآن کریم. «تحقیقات علوم قرآن و حدیث». دانشگاه الزهراء (سلاماللهعلیها). 1388. سال ششم، شماره11، از 5 - 24.
- قرائتی، محسن (1390). تفسیر نور (10 جلدی). تهران: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن. چاپ ششم (در دوره ده جلدی)
- قطب، سید ( 1412 ق). فى ظلال القرآن. بیروت/
القاهرة: دارالشروق .
- المحتسب، عبدالمجید عبدالسلام (1393ق). اتجاهات التفسیر فی العصر الحدیث. بیروت: دارالفکر.
- مدبر، محمدحسین (1389). بررسی گرایش اجتماعی در تفسیر قرآن. «قرآن و علم». بهار و تابستان 1389. سال چهارم، شماره 6. 185 -204.
- مدرسى، سیدمحمدتقى (1419ق). من هدى القرآن. تهران: دار محبى الحسین.
- المراغى، احمد بن مصطفى (1394ق). تفسیر المراغى. بیروت: داراحیاء التراث العربى.
- معارف، مجید (1385). جایگاه اعجاز علمی در تفسیر نوین. «صحیفه مبین». معاونت فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی. بهار و تابستان 1385. شماره 37: 82 - 92.
- معرفت، محمد هادی (1380). تفسیر و مفسران (جلد دوم). قم: مؤسسه فرهنگی التمهید.
- المغنیه، محمد جواد (1424ق). تفسیر الکاشف. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
- مکارم شیرازی، ناصر؛ و همکاران (1353). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتاب الاسلامیة. چاپ دوم.
- مؤدب، سید رضا (1380). روشهاى تفسیر قرآن. قم: اشراق.
- ناطقی، غلام‌حسین (1387). قلمرو تفسیر تربیتی. «قرآن و علم». 1387. شماره 3. 23 - 34.
- نفیسی، شادی (1385). عقلگرایی در تفاسیر قرن چهاردهم. قم: بوستان کتاب. چاپ دوم.
- نفیسی، شادی (1384). علامه طباطبایی و حدیث. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر. (1373). تفسیر راهنما: روشی نو در ارائه مفاهیم و موضوعات در قرآن، قم: دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، چاپ اول.
- واعظی، احمد. (1381). المیزان و پرسشهای نو. «مرزبان وحی و خرد: یادنامه علامه سید محمد
حسین طباطبایی»، قم: بوستان کتاب.
- Wielandt، Rotraud, (2002). Exegesis of the Quran: Early Modern and Contemporary: Jane Dammen McAuliffe. Encyclopedia of the Quran. Vol.2، ، pp. 124 – 141.
الرابع عشر (ثلاثه اجزاء). الریاض: مؤسسة الرسالة.
القاهرة: دارالشروق .
حسین طباطبایی»، قم: بوستان کتاب.
)