نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشگاه مذاهب اسلامی
2 استاد تمام و عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع)
3 استاد تمام و عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران
4 استاد و مدیرگروه فقه شافعی دانشگاه مذاهب اسلامی تهران
چکیده
امام صادق(ع) به عنوان یکی از شخصیتهای برجسته اهل‌بیتِ رسول‌الله(ص) علاوه بر جایگاه مذهبیِ ویژه در میان شیعیان، مورد توجّه اهل‌تسنّن نیز می‌باشد. اهل‌سنّت که در منابع خویش از امام صادق(ع) بیشتر با نام "جعفربن‌محمد" یاد می‌کنند، در منابع رواییِ خود، به‌ویژه تفاسیرشان، تعداد مُعتنابهی از روایات تفسیری امام صادق(ع) را نقل کرده‌اَند. بیشترِ این احادیث، بدون ذکر سند و به‌طور مستقیم از آن‌حضرت نقل شده است که نشان از باور اندیشمندان اهل‌سنّت به مقام والای امام صادق(ع) در عرصه تفسیر قرآن دارد. این مسأله، وقتی روشن‌تر می‌شود که بدانیم در 79 سوره از 114 سوره قرآن، و جمعاً ذیل 341 آیه قرآن، در منابع روایی و تفسیریِ اهل‌تسنّن روایاتی از امام صادق(ع) دیده می‌شود. در این مقاله، پس از استخراج و دسته‌بندی احادیث مورد نظر به روش توصیفی- تحلیلی و گردآوریِ کتابخانه‌ای، روشن می‌شود که دستِ‌کم در پنج حوزه: 1- بیان معانی تنزیلی شامل: ایضاح لفظی (واژه‌شناسی) و ایضاح مفهومی (نکات تفسیری: تبیین مجمل، تخصیص عام، تقیید اطلاق، توضیح مفاهیم شرعی، تفصیل احکام قرآن، بیان ناسخ و منسوخ و ...)؛ 2- بیان معانی تأویلی شامل: بیان مصادیق (جری و تطبیق) و بیان لایه‌های معنایی (بطن آیه)؛ 3- بیان فضای نزول شامل: سبب نزول و شأن نزول؛ 4- استناد به آیات قرآن؛ و 5- بیان قرائات قرآنی از آن امام(ع) در کتب مذکور بیاناتی موجود است. بررسی سندی این احادیث از عهده این نوشتار خارج است و مجالی دیگر می‌طلبد.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم.
- آلوسی، شهاب‌الدین محمود (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
- ابن أبی‌حاتم، عبدالرحمن (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. عربستان/ریاض: مکتبه نزار مصطفی الباز.
- ابن أبی‌شیبه، ابوبکر (1409ق). الکتاب المصنف فی الأحادیث و الآثار. عربستان/ریاض: مکتبه الرشد.
- ابن ابی‌الحدید، ابوحامد، (1378ق/1959م). شرح نهج‌البلاغه. بی‌جا: دار احیاء الکتب العربیه.
- ابن حبّان، ابوحاتم (1411ق/1991م). مشاهیر علماء الأمصار و اعلام فقهاء الأقطار. مصر/منصوره: دارالوفاء للطباعه و النشر و التوزیع.
- ابن حجر عسقلانی، ابوالفضل (1326ق). تهذیب التهذیب. الهند: مطبعه دائره المعارف النظامیه.
- ابن خلّکان، ابوالعباس (1994م). وفیات الأعیان و أنباء ابناءالزمان. لبنان/بیروت: دار صادر.
- ابن سعد، ابوعبدالله (بی‌تا). الطبقات الکبری. لبنان/بیروت: دار صادر.
- ابن عادل، أبوحفص (بی‌تا). اللباب فی علوم الکتاب. بی‌جا: بی‌نا.
- ابن عدی جرجانی، أبوأحمد (1409ق/1988م). الکامل. لبنان/بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
- ابن عطیه، ابومحمد (1422ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. لبنان/بیروت: دارالکتب العلمیه.
- ابن قتیبه، عبدالله (1423ق). تأویل مشکل القرآن. لبنان/بیروت: دارالکتب العلمیه/منشورات محمدعلی بیضون.
- ابن مَنْجُویَه، ابوبکر (1407ق). رجال صحیح مسلم. بیروت: دارالمعرفه.
- ابن أبىزمنین، محمد (1424ق). تفسیر ابن ابى زمنین. لبنان/بیروت: دارالکتب العلمیه/منشورات محمدعلی بیضون.
- أبوحیّان أندلسی، أثیرالدین (بی‌تا). البحر المحیط. بی‌جا: بی‌نا.
- اُطفیش، محمد بن یوسف. (بی‌تا). التفسیر. بی‌جا: بی‌نا.
- بابایی، علی‌اکبر و دیگران (1388ش). روش‌شناسی تفسیر قرآن. قم: زیتون.
- بخاری، ابوعبدالله (بی‌تا). التاریخ الکبیر. دیاربکر/ترکیا: المکتبه الإسلامیه.
- بغوی، ابن فراء (1407ق/1987م). مصابیح السنه. لبنان/بیروت: دارالمعرفه للطباعه و النشر و التوزیع.
- بقلی، روزبهان (2008 م). عرائس البیان فی حقایق القرآن. لبنان/بیروت: دارالکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون.
- ترمذی، أبوعیسی (1403ق/1983م). السنن. لبنان/بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
- ثعالبی، أبوزید (1418ق). الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
- ثعلبی، ابواسحاق (1422ق/2002م). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. لبنان/بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
- جصاص، احمد بن علی (1405ق). احکام القرآن. لبنان/بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
- حاکم‌حسکانی، عبیدالله (1411 ق). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
- حسینی، بی‌بی زینب و ایروانی نجفی، مرتضی و احیاء جهرمی، عاطفه (پاییز و زمستان 1396ش). «نگرش تاریخی به روایات قرائات اهل‌بیت (ع)». دوفصلنامه علمی‌پژوهشی حدیث‌پژوهی. شماره هجدهم. صص 7 - 38.
- حقی‌بروسوی، أبوالفداء (بی‌تا). روح البیان. بیروت: دارالفکر.
- خازن، علاءالدین (1415ق). لباب التأویل فی معانی التنزیل. لبنان/بیروت: دارالکتب العلمیه.
- دینورى، عبدالله بن محمد (1424ق). تفسیر ابن وهب المسمى الواضح فى تفسیر القرآن الکریم. لبنان/بیروت: دارالکتب العلمیه/منشورات محمدعلی بیضون.
- ذهبی، شمس‌الدین (1419ق/1998م). تذکره الحفاظ. لبنان/بیروت: دارالکتب العلمیه.
- همو (1405ق/1985م). سیر اعلام النبلاء. بی‌جا: مؤسسه الرساله.
- راد، علی (بهار و تابستان 1393ش). «گونه‌شناسی احادیث تفسیری از نظریه تا تطبیق». نیم‌سال نامه علمی تخصصی تفسیر اهل‌بیت (ع). شماره اول. صص 6 - 34.
- رجبی، محمود (1383ش). روش تفسیر قرآن. قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
- رشید رضا، محمد (1990م). تفسیر القرآن الحکیم (تفسیر المنار). مصر: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
- رضائی اصفهانی، محمدعلی (1382ش). درس‌نامه روش‌ها و گرایش‌های تفسیری قرآن. قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
- زرکلی، خیرالدین (2002م). الأعلام. بی‌جا: دارالعلم للملایین.
- سعیدی روشن، محمدباقر (1379ش). علوم قرآن. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
- سمرقندی، نصر بن محمد (1416ق). تفسیر السمرقندی المسمی بحرالعلوم. لبنان/بیروت: دارالفکر.
- سمین حلبی، ابوالعباس (بی‌تا). الدرالمصون فی علوم الکتاب المکنون. سوریه/دمشق: دارالقلم.
- سیوطی، جلال‌الدین (1410ق). إسعاف المبطأ برجال الموطأ. بیروت: دارالهجره للطباعه و النشر و التوزیع.
- همو (1404ق). الدرالمنثور. قم: کتابخانه عمومى حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشى نجفى (ره).
- همو (بی‌تا). لباب النقول فی اسباب النزول. لبنان/بیروت: دارالکتب العلمیه.
- شافعى، محمد ابن ادریس (بی‌تا). احکام القرآن. لبنان/بیروت: دارالکتب العلمیه.
- شفیعی، سعید (بهار 1398ش). «بازخوانی روابط معنایی واژه العالمین بر اساس روش تحلیل مؤلفه‌ای». فصلنامه علمی تحقیقات علوم قرآن و حدیث. شماره 1. پیاپی 41. صص 51 – 81.
- شکرانی، رضا و سیدناری، طاهره سادات (بهار و تابستان 1397ش). «پژوهشی نو در گونه‌شناسی مدالیل روایات تفسیری و فوائد آن». دوفصلنامه علمی‌پژوهشی حدیث‌پژوهی. شماره نوزدهم. صص 45 - 76.
- شوکانی، محمد (1414ق). فتح القدیر. سوریه/دمشق و لبنان/بیروت: دار ابن کثیر و دارالکلم الطیب.
- صدوق، محمد بن علی ابن بابویه (1378ق). عیون أخبارالرضا علیه‌السلام. ایران/تهران: نشر جهان.
- صفار، محمد بن حسن (1404ق). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد (ص). ایران/قم: مکتبه آیه الله المرعشی النجفی.
- صفدی، صلاح‌الدین (1420ق/2000م). الوافی بالوفیات. لبنان/بیروت: دار احیاءالتراث.
- طبرانى، سلیمان بن احمد (2008 م). التفسیر الکبیر (تفسیر القرآن العظیم). اردن/اربد: دارالکتاب الثقافی.
- طبری، محمد بن جریر (1420ق/2000م). جامع‌البیان فی تأویل القرآن. بی‌جا: مؤسسه الرساله.
- فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح‌الغیب). لبنان/بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
- قاسم‌پور، محسن (بی‌تا). پژوهشی در جریانشناسی تفسیر عرفانی. بی‌جا.
- قرطبی، ابوعبدالله (1384ق/1964م). الجامع لأحکام القرآن (تفسیر القرطبی). القاهره: دارالکتب المصریه.
- قمّی، علی بن ابراهیم (1404ق). تفسیر القمی. ایران/قم: دارالکتاب.
- کمالی دزفولی، سید علی (1370ش). شناخت قرآن. قم: اُسوه.
- ماوردی، ابوالحسن (بی‌تا). النکت و العیون (تفسیر الماوردی). لبنان/بیروت: دارالکتب العلمیه.
- متقی هندی. علاءالدین (1409ق/1989م). کنزالعمال. لبنان/بیروت: مؤسسه الرساله.
- مقاتل بن سلیمان (1423ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان. لبنان/بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
- مقریزی، احمد بن علی (1420ق/1999م). امتاع الاَسماع. بیروت: دارالکتب العلمیّه (منشورات محمدعلی بیضون).
- مهریزی، مهدی (بهار 1389ش). «روایات تفسیری شیعه، گونه‌شناسی و حجیت». فصلنامه علوم حدیث. دانشگاه قرآن و حدیث. شماره اول. صص 4 - 34.
- میبدی، احمد بن محمد (1371ش). کشف‌الاسرار و عده الابرار (تفسیر خواجه عبدالله انصاری). ایران/تهران: امیرکبیر.
- نحاس، احمد بن محمد (1421ق). اعراب القرآن. لبنان/بیروت: منشورات محمدعلى بیضون/دارالکتب العلمیه.
- واحدى نیشابورى، على بن احمد (1411ق). اسباب نزول القرآن. لبنان/بیروت: دارالکتب العلمیه.
- یاقوت حموی، ابن عبدالله (1995م). معجم البلدان. لبنان/بیروت: دار صادر.
- یحیی بن سلام (1425ق). تفسیر یحیی بن سلام. لبنان/بیروت: دارالکتب العلمیه/منشورات محمدعلی بیضون.
)