نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث و زبان و ادبیات عرب، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث و زبان و ادبیات عرب، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث و زبان و ادبیات عرب، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
چکیده
طی قرن‌های دوم تا پنجم مباحث بلاغی و ادبی قرآن تحت تأثیر رویکردهای کلامی و دینی مورد توجه شماری از عالمان و بلاغیان قرار گرفت و آثار مهمی در این دوران به نگارش آمد. اوج و پختگی این آثار به ظهور نظریۀ نظم جرجانی، زبان‌شناس ایرانی انجامید که وی در دو کتاب دلائل الاعجاز و اسرار البلاغۀ آن را تبیین ساخته است. نظریۀ نظم در قرن ششم، که یکی از دوران طلایی تفسیرنگاری در میان ایرانیان به‌شمار می‌آید، آوازۀ بلندی یافت و برخی از مفسران با الهام از این نظریه به تفسیر زبانی و بلاغی قرآن روی آوردند. از جمله مفسران مهم این قرن امام فخر رازی است که تفسیر مفاتیح الغیب را به نگارش درآورد. یکی از ویژگی‌های مهم این تفسیر، مباحث زبانی و بلاغی آن است. نویسندگان در این مقاله کوشیده‌اند با شیوة تحلیلی ـ توصیفی و به‌روش کتابخانه‌ای تأثیرپذیری وی را از نظریۀ نظم جرجانی بررسی و تبیین کنند. بر این اساس پس از معرفی این نظریه از دیدگاه جرجانی و فخر رازی، شش موضوع مهم نظریۀ نظم یعنی تقدیم و تأخیر، حذف و ذکر، فصل و وصل، قصر، تأکید و تعریف و تنکیر را در تفسیر سورة انعام مفاتیح الغیب بررسی کرده و به این نتیجه رسیده‌اند که فخر رازی افزون بر اینکه از این نظریه تأثیر پذیرفته و وامدار جرجانی است، خود نیز نوآوری‌هایی در بیان دلالت‌های بلاغی به دست داده است.
نظریۀ نظم ، عبدالقاهر جرجانی، فخر رازی، مرجعداری، معرفگی
کلیدواژه‌ها
- احمد، فائزة سالم صالح یحیی. 1412ق/ 1192م، «علم المعانی فی التفسیر الکبیر للفخر الرازی و أثره فی الدراسات البلاغیة»، 2 ج، ریاض، جامعة ام القری، رسالۀ دکتری.
- التفتازانی، مسعود بن عمر. (1431ق/ 2010). مختصر المعانی مع الحاشیة شیخ الهند محمود بن حسن، کراچی: مکتبة البشری.
- الجرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن. (1395). دلائل الاعجاز فی المعانی و البیان، تحقیق ابو قهر محمود محمد شاکر، قم: انتشارات مُند.
- الحمصی، نعیم. (1400ق/ 1980م). فکرة الاعجاز القرآن من البعثة النبویة إلی عصرنا الحاضر، چ 2.
- خرمشاهی، بهاءالدین. (1377). دانشنامۀ قرآن و قرآن‌پژوهی، 2 ج، تهران: دوستان؛ ناهید.
- خلیف، فتح‌الله. (1389ق/ 1969م). فخرالدین الرازی، مصر: دار المعارف.
- الرازی، فخرالدین. (1401ق/ 1981م). تفسیر الفخر الرازی المشتهر بالتفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب، 32 ج، بیروت: دار الفکر.
- _____. (1424ق/ 2004م). نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز، تحقیق نصرالله حاجی مفتی اوغلی، بیروت: دار صادر.
- الزمخشری، جارالله. (1430ق/ 2009). تفسیر الکشاف عن حقائق التنزیل وعیون الأقاویل فی وجوه التأویل، 4 ج، تحقیق خلیل مأمون شیحا، بیروت: دار المعرفۀ، چ 3.
- شفاعی، زهرا. (1389). فخر رازی و تفسیر کبیر، تهران: خانۀ کتاب.
- ضیف، شوقی. (1390). تاریخ و تطور علوم بلاغت، ترجمۀ محمدرضا ترکی، تهران: سمت.
- الطباطبائى، السید محمد حسین. (1417ق). المیزان فى تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، چ 5.
- الطبرسى، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تحقیق محمد جواد بلاغى، تهران: ناصر خسرو، چ 3.
- عبدالحمید، محسن. (1394ق/ 1974). فخرالدین الرازی مفسراً، بغداد: دار الحریة.
- عبدالرئوف، حسین. (1390). سبک‌شناسی قرآن کریم: تحلیل زبانی، ترجمۀ پرویز آزادی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
- فقهی‌زاده، عبدالهادی. (1393). پژوهشی در نظم قرآن، تهران: سخن، ویراست 2.
- مشرف، مریم. (1386). «نظم و ساختار در نظریۀ بلاغت جرجانی»، پژوهشنامه علوم انسانی، ش54، تابستان 1386، ص 403ـ416
- المطعنی، عبدالعظیم ابراهیم محمد. (1388). ویژگی‌های بلاغی بیان قرآنی، تهران: سخن.
- هلال، ماهر مهدی. (1977). فخرالدین الرازی بلاغیاً، بغداد: منشورات وزارة الاعلام فی الجمهوریة العراقیة.
)