نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
عضو هیئت علم بازنشسته پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
چکیده
آیه 37 سوره احزاب به ماجرای ازدواج پیامبر (ص) با زینب می‌پردازد، ماجرایی که یکی از مسائل بحث‌انگیز در تاریخ زندگی پیامبراست و به‌رغم آن که دست‌مایه طعن طاعنان علیه آن حضرت بوده کمتر موضوع پژوهش انتقادی تاریخی قرار گرفته است. متأسفانه گزارش‌های تاریخی در باره این موضوع به‌سان بسیاری از موضوع‌های دیگر به‌شدت مغشوش و متعارض است و از خطا و تحریف و اغراض مذهبی مصون نمانده است. در این پژوهش ابتدا با رویکردی نقادانه و از منظر تاریخی به بررسی گزارش‌های این ماجرا و عناصر مرتبط با آن پرداخته کوشیده‌ایم روایتی به سامان و عاری از تهافت به دست دهیم. سپس در پرتو یافته‌های تاریخی با رویکرد زمینه‌گرا و معناشناسی شناختی به بررسی آیه ۳۷ سوره احزاب که ناظر به همین ماجراست، پرداخته‌ایم. در پرتو یافته‌های تاریخی فوق و رویکرد زمینه‌گرا و معناشناسانه می‌توان تفسیری به سامان و سازگار از آیه ۳۷ سوره احزاب به دست داد. یکی از مهم‌ترین علل تهافت در روایات تاریخی درباره ازدواج پیامبر (ص) و زینب و نیز روایات تفسیری مربوط به آیه ۳۷ سوره احزاب، فضیلت‌تراشی‌های خاندانی و انگیزه‌های مذهبی بوده است.
کلیدواژه‌ها
- ابن ابى حاتم، عبدالرحمن بن محمد(۱۴۱۹ ه. )، تفسیر القرآن العظیم( ابن ابى حاتم)، تحقیق: طیب، اسعد محمد، ریاض، مکتبة نزار مصطفى الباز.
- ابن الأثیر، عز الدین أبو الحسن على بن ابى الکرم (۱۳۸۵ ه. )، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر - دار بیروت.
- ____، (۱۴۰۹) أسد الغابة فى معرفة الصحابة، بیروت: دار الفکر.
- ابن الجوزى، أبو الفرج عبد الرحمن بن على بن محمد (۱۴۱۲)، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة.
- ____ ، (1420) زاد المسیر فى علم التفسیر، بیروت، دار الکتاب العربی.
- ابن حزم (۱۴۰۳ ه. )،جمهرة أنساب العرب، تحقیق لجنة من العلماء، بیروت، دار الکتب العلمیة.
- ابن عاشور، محمدطاهر(۱۴۲۰ ه. )، تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی.
- ابن عبد البر، أبو عمر یوسف بن عبد الله بن محمد (۱۴۱۲ ه. )، الاستیعاب فى معرفة الأصحاب، تحقیق على محمد البجاوى، بیروت، دار الجیل.
- ابن فارس، احمد(بی تا)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: هارون عبدالسلام، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
- ابن قتیبة الدینوری، أبو محمد عبد الله بن مسلم (۱۴۲۳)، الشعر و الشعراء، قاهرة، دار الحدیث.
- ابن کثیر، أبو الفداء اسماعیل بن عمر الدمشقى (۱۴۰۷)، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر.
- ____ ، (۱۴۱۹) تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
- ابن منظور محمد بن مکرم(۱۴۱۰)، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
- ابن هشام، عبد الملک الحمیرى المعافرى (بی‌تا)، السیرة النبویة، تحقیق مصطفى السقا و ابراهیم الأبیارى و عبد الحفیظ شلبى، بیروت، دار المعرفة.
- ابو عبیده، معمر بن مثنى(۱۳۸۱)، مجاز القرآن، قاهره، مکتبة الخانجی.
- آلوسى، محمود بن عبدالله(۱۴۱۵)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
- بغوى، حسین بن مسعود(۱۴۲۰)، تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
- بلاذرى، أحمد بن یحیى بن جابر (۱۴۱۷)، کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دار الفکر.
- ثعلبى، احمد بن محمد(۱۴۲۲)، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، تحقیق: ابن عاشور، ابى محمد، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
- خلیل بن احمد فراهیدی، العین، (۱۳۸۳)، تحقیق مهدی المخزومی، ابراهیم السامرائی، قم، انتشارات اسوه.
- زمخشرى، محمود بن عمر(۱۴۰۷)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، تصیح حسین احمد، مصطفى، بیروت، دار الکتاب العربی.
- سمعانى، أبو سعید عبد الکریم بن محمد بن منصور التمیمی (۱۳۸۲)، تحقیق عبد الرحمن بن یحیى المعلمى الیمانى، حیدر آباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ط الأولى.
- سیوطى، عبدالرحمن بن ابىبکر(۱۴۰۳ ه. )، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى( ره).
- شریف مرتضى، علمالهدى، على بن الحسین(۱۴۳۱)، تفسیر المسمى ب: نفائس التأویل، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
- شعرانى، ابوالحسن(۱۳۸۶)، پژوهش‌های قرآنى علامه شعرانى در تفاسیر مجمع البیان، روح الجنان و منهج الصادقین، قم، بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم)..
- شوکانى، محمد(۱۴۱۴)، فتح القدیر، دمشق، دار ابن کثیر.
- طبرانى، سلیمان بن احمد(۲۰۰۸م)، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم( الطبرانى)، اردن، اربد، دار الکتاب الثقافی.
- طبرسى، فضل بن حسن(۱۴۱۲)، تفسیر جوامع الجامع، قم، حوزه علمیه قم مرکز مدیریت.
- --------------------(۱۳۷۲)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو.
- طبرى، محمد بن جریر(۱۳۷۸)، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث.
- ---------------------(۱۴۱۲)، جامع البیان فى تفسیر القرآن( تفسیر الطبرى)، بیروت، دار المعرفة.
- طوسى، محمد بن حسن(بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
- عسقلانى، احمد بن على بن حجر (۱۴۱۵)، الإصابة فى تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة.
- فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى(۱۴۱۵)، تفسیر الصافی، تهران، مکتبة الصدر.
- قرشى بنابى، علىاکبر(۱۳۷۱)، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
- قرطبى، محمد بن احمد(۱۳۶۴)،ا لجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو.
- قطب راوندى، سعید بن هبهالله(۱۴۰۵)، فقه القرآن (راوندى)، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى (ره)..
- ماتریدى، محمد بن محمد(۱۴۲۶)، تأویلات أهل السنة (تفسیر الماتریدى)، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
- ماوردى، على بن محمد(بی‌تا)، النکت و العیون تفسیر الماوردى، تحقیق: عبدالرحیم، سید بن عبدالمقصود، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
- محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری (۱۴۱۰)، الطبقات الکبرى، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة.
- محمد بن عمر الواقدی (۱۴۰۹)، کتاب المغازى، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمى.
- مزی، یوسف بن عبدالحمن بن یوسف(۱۴۰۰)، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة.
- مقاتل بن سلیمان(۱۴۲۳)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق شحاته، عبدالله محمود، بیروت، دار إحیاء التراث العربیی.
- مقریزى، تقى الدین أحمد بن على (۱۴۲۰)،إمتاع الأسماع بما للنبى من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسى، بیروت، دار الکتب العلمیة.
- نظام الاعرج، حسن بن محمد(۱۴۱۶)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
)