نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار پژوهشکده مطالعات قرآنی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی وزارت علوم تحقیقات و فناوری ایران
2 دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران
چکیده
یکی از آیات قرآن کریم که در طول سده های متمادی، موضوع گفتگوهای درازدامن قرار گرفته، آیه شریفه بقره/104 است که به گفته مفسران، مسلمانان را از به کارگیری تعبیر «راعِنا» بازداشته و ملزم به جایگزینی آن با تعبیر «انْظُرْنا» کرده است. به رغم آنکه عالمان تفسیر در خصوص معنای «راعنا» و دلایل نهی از گفتن آن، بالغ بر هفت نظرگاه تفسیری پیش افکنده اند، هنوز ابعاد و زوایایی از بحث باقی مانده است که می طلبد با اتخاذ رویکردهای جدیدِ مطالعاتی، از نو به بحث گذاشته شود. پژوهش حاضر با هدف جبران این خلأ مطالعاتی در صدد است با عنایت به داده های زبانشناختی و بین الادیانی که پیشتر از نظرها دور مانده است، تحلیلی جدید از مخاطبانِ این آیه شریفه و معنای «راعنا» عرضه نماید. در این پژوهش اثبات می شود که اهل کتاب با اثرپذیری از آموزه های عهدینی، رابطه «پیامبر اکرم ـ پیروان» را در قالب رابطه «شبان ـ گوسفندان» صورتبندی می کردند. این در حالی است که خداوند متعال در آیه شریفه بقره/104، مؤمنانِ اهل کتاب را به وانهادنِ استعاره عهدینیِ شبانی امر کرده و بدین سان، آنان را نه صرفاً به جایگزینی تعبیر «راعنا» با «انظرنا»، که به تغییر در صورتبندی رابطه پیامبر اکرم(ص) با توده های مردم فراخوانده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
- ابن ابی جامع، علی بن حسین (1413ق). الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز. قم: دار القرآن الکریم.
- ابن ابی حاتم رازی، عبدالرحمان بن محمد (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. به کوشش اسعد محمد الطیب. ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.
- ابن جزی، محمد بن احمد (1416ق). التسهیل لعلوم التنزیل. بیروت: شرکة دار الأرقم بن أبی الأرقم.
- ابن عطیه، عبدالحق بن غالب (1422ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. به کوشش عبدالسلام عبدالشافی محمد. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (1411ق). تفسیر غریب القرآن. به کوشش ابراهیم محمد رمضان. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
- ابن هائم، احمد بن محمد (1423ق). التبیان فی تفسیر غریب القرآن. بیروت: دار الغرب الإسلامی.
- ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف (1420ق). البحر المحیط فی التفسیر. به کوشش صدقی محمد جمیل. بیروت: دار الفکر.
- ابوعبیده، معمر بن مثنی (1381ق). مجاز القرآن. به کوشش محمد فؤاد سزگین. قاهره: مکتبة الخانجی.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1408ق). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
- ابولیث سمرقندی، نصر بن محمد (1416ق). بحر العلوم. بیروت: دار الفکر.
- بغوی، حسین بن مسعود (1420ق). معالم التنزیل. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل. به کوشش محمد عبدالرحمان المرعشلی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- پاکتچی، احمد (1380ش). «اهل کتاب»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی (جلد 10). به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه (1415ق). نورالثقلین. به کوشش هاشم رسولی محلاتی. قم: اسماعیلیان.
- زرکشی، محمد بن عبدالله (1410ق). البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دار المعرفة.
- زمخشری، محمود بن عمر (1407ق). الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت: دار الکتاب العربی.
- سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر (1421ق). الإتقان فی علوم القرآن. بیروت: دار الکتاب العربی.
- شیرزاد، محمدحسن (1398ش). کاربرد الگوهای انسانشناسی حمل و نقل در تفسیر قرآن کریم. رساله دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، به راهنمایی دکتر احمد پاکتچی، دانشگاه امام صادق (ع).
- صنعانی، عبدالرزاق بن همام (1410ق). تفسیر القرآن. ریاض: مکتبة الرشد.
- طبرسی، فضل بن حسن (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات ناصرخسرو.
- طبری، محمد بن جریر (1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفة.
- طوسی، محمد بن حسن (بیتا). التبیان فی تفسیر القرآن. به کوشش احمد قصیر عاملی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- عهد جدید (1362ش). تهران: انجمن کتاب مقدس ایران.
- عهد عتیق (1362ش). تهران: انجمن کتاب مقدس ایران.
- فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق). التفسیر الکبیر. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- فراء، یحیی بن زیاد (بیتا). معانی القرآن. به کوشش احمد یوسف نجاتی و همکاران. مصر: دار المصریة.
- فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1426ق). القاموس المحیط. به کوشش محمد نعیم العرقسوسی. دمشق: مؤسسة الرسالة.
- مقاتل بن سلیمان (1423ق). التفسیر. به کوشش عبدالله محمود شحاتة. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- Beeston, A. F. L. et al. (1982). Sabaic Dictionary. Beirut: Librairie du Liban.
- Biella, J. Copeland (1982). Dictionary of Old South Arabic:
Sabaean Dialect. Cambridge: Scholars Press. - Black, J. et al. (2000). A Concise Dictionary of Akkadian. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Brun, S. (1895). Dictionarium Syriaco-Latinum. Beirut: Typographia PP. Soc. Jesu.
- Costaz, Louis (2002). Dictionnaire Syriaque-Français, Syriac-English Dictionary. Beirut: Dar el-Machreq.
- Dalman, Gustaf (1901). Aramäisch-Neuhebräisches Wörterbuch zu Targum, Talmud und Midrasch. Frankfurt: Kauffmann.
- Del Olmo Lete, Gregorio & Sanmartín, Joaquín (2003). A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition. Leiden: Brill.
- Dillmann, A. (1865). Lexicon Linguae Aethiopicae. Lipsiae: T. O. Weigel.
- Donald, James (1872). Chambers's Etymological Dictionary of the English Language. Edinburgh: W. & R. Chambers.
- Drower, E. S. & Macuch, R. (1963). A Mandaic Dictionary. Oxford: Clarendon Press.
- Geiger, Abraham (1902). Was hat Mohammed aus dem Judenthume aufgenommen. Leipzig: Verlag von M. W. Kaufmann.
- Gelb, Ignace, et al. (1998). The Assyrian Dictionary. Chicago: Oriental Institute of Chicago University.
- Geoffroy, E. (2000). "Ummī", The Encyclopedia of Islam. 2nd edition, vol. 10, Leiden: Brill.
- Gesenius, William (1939). A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament. Oxford: Clarendon Press.
- Glare, P. G. W. (1968). Oxford Latin Dictionary. Oxford: Clarendon Press.
- Gray, Louis (1971). Introduction to Semitic Comparative Linguistics. Amsterdam: Philo Press.
- Günther, Sebastian (2002). "Illiteracy", Encyclopedia of the Qur'an. vol. 2, Leiden: Brill.
- Hoftijzer, J. & Jongeling, K. (1995). Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions. Leiden: Brill.
- Jastrow, Marcus (1903). A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi and the Midrashic Literature. London / New York: Luzac / Putnam.
- Jeffery, Arthur (1938). The Foreign Vocabulary of the Qur'an. Baroda: Oriental Institute.
- Klein, E. (1987). A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language. Jerusalem: The University of Haifa.
- Krahmalkov, Ch. R. (2000). Phoenician-Punic Dictionary. Leuven: Uitgeverij Peeters en Departement Oosterse Studies.
- Künstlinger, David (1930). "Rāˁinā", Bulletin of the School of Oriental Studies. Vol. 5, No. 4, pp. 877-882.
- Leslau, Wolf (1938). Lexique Soqotri. Paris: Librairie C. Klincksieck.
- Leslau, Wolf (1991). Comparative Dictionary of Ge'ez. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Muss-Arnolt, W. (1905). A Concise Dictionary of the Assyrian Language. Berlin: Reuther & Reichard.
- O'Leary, De Lacy (1923). Comparative Grammar of the Semitic Languages. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & CO., LTD.
- Orel, Vladimir & Stolbova, Olga (1995). Hamito-Semitic Etymological Dictionary. Leiden: Brill.
- Payne Smith, Robert (1903). A Compendious Syriac Dictionary. Oxford: Clarendon Press.
- Rubin, Aaron D. (2010). A Brief Introduction to the Semitic Languages. Piscataway: Gorgias Press.
- Sharon, Moshe (2004). "People of the Book", Encyclopedia of the Qur'an. vol. 4, Leiden: Brill.
- Skeat, W. (1888). An Etymological Dictionary of the English Language. London: Oxford University Press.
- Vajda, G. (1986). "Ahl al-Kitāb", The Encyclopedia of Islam. 2nd edition, vol. 1, Leiden: Brill.
- Wright, William (1890). Lectures on the Comparative Grammar of the Semitic Languages. Cambridge: Cambridge University Press.
)