نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران: ایران
2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران: ایران
3 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران: ایران.
چکیده
گزاره «سبّح بحمد ربّک» و مفهوم «تسبیح به حمد» بارها در قرآن کریم تکرار شده است و این تکرار، نشان از اهمیت بالای آن در بینش و منش قرآنی دارد. پرسش از معنای تسبیح به حمد، از ابتدا موردتوجه عالمان و مفسران بوده و آنچه درباره این تعبیر قرآنی بیان شده، عمدتاً مبتنی بر پیش‌فرض‌ها در علم کلام و مبحث صفات الهی بوده است. از این‌رو نمی‌توان فهمی متأخر مبتنی بر دانش کلام را به کلام خداوند نسبت داد. این پژوهش در پی پاسخ به این مسأله است که تسبیح به حمد در قرآن کریم و متناسب با فرهنگ دینی عرب، چه معنای دقیقی داشته است. این پژوهش مبتنی بر روش ریشه‌شناسی و با استفاده از داده‌های زبانهای سامی و متون مقدس، پیشینه دو مفهوم تسبیح و حمد را مرور کرده و از این رهگذر به بازخوانی معنای تسبیح به حمد در قرآن کریم پرداخته است. در پایان مشخص شد حمد در گزاره قرآنی «سبّح بحمد ربّک»، نه معنای ستایش که معنای شوق و علاقه را دارد و تسبیح به حمد، حاکی از نوعی ستایش و مناجات مبتنی بر عشق‌ورزی و توجه قلبی است. همچنین تسبیح به حمد برخلاف تسبیح (مطلق)، اشاره به ستایشی غیرمناسکی دارد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
- قرآن کریم
- کتاب مقدس (1895 م)، ترجمه و چاپ جماعت بریتیش وفورن بایبل سوسائیتی، دارالسلطنه لندن (عکس نسخه کتابخانه مجلس)
- آلوسی، سید محمود (1415 ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، به‌کوشش علی عبدالباری عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- ابن درید، محمدبن‌حسن (1988 م)، جمهره اللغه، بیروت، دارالعلم للملایین.
- ابن هشام، عبدالله‌بن‌یوسف (بی‌تا)، مغنی اللبیب، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
- ابوعبید، قاسم‌بن‌سلام (1990 م)، الغریب المصنّف، تونس، المؤسسه الوطنیه للترجمه و التحقیق.
- ابوهلال عسکری، حسن‌بن‌عبدالله (1400 ق)، الفروق فی اللغه، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
- ازهری، محمدبن‌احمد (1421 ق)، تهذیب اللغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد (1376 ق)، الصحاح، بیروت، دارالعلم للملایین.
- حاجی‌اسماعیلی، محمد رضا (1391 ش)، «بازخوانی اندیشه تفسیری مفسران پیرامون تسبیح به حمد در قرآن»، لسان صدق، شماره 3، صص 19-39.
- خاتمی، احمد (1370 ش)، فرهنگ علم کلام، تهران، انتشارات صبا.
- دهقان، علی و نصرت نیل‌ساز (1396 ش)، «ریشه‌شناسی واژه قرآنی حمد با استفاده از منابع زبانهای سامی»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره دهم، صص 179-198.
- راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد (1412 ق)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم.
- زمخشری، محمودبن‌عمر (1407 ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی.
- زمخشری، محمودبن‌عمر (1417 ق)، الفائق فی غریب الحدیث، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- شوکانی، محمدبن‌علی (1414 ق)، فتح القدیر، دمشق و بیروت، دار ابن‌کثیر و دارالکلم الطیب.
- صادقی، حسن (1380)، «تسبیح در قرآن»، نشریه بیّنات، شماره 31، صص 22-33.
- طباطبایی، سید محمد حسین (1417 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- طبری، محمدبن‌جریر (1412 ق)، جامع‌البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه.
- طوسی، محمدبن‌حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- فخر رازی، محمدبن‌عمر (1420 ق)، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد (1409 ق)، کتاب العین، قم، نشر هجرت.
- فیروزآبادی، محمدبن‌یعقوب (1415 ق)، القاموس المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- مشکور، محمد جواد (1357 ش)، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
- مطهری، مرتضی (بی‌تا)، مجموعه آثار استاد شهید مطهری (27 جلد)، تهران: انتشارات صدرا
- معین، امرالله، هنگامه بیادار و فاطمه ابوالحسنی (1394 ش)، «تسبیح موجودات غیرذی‌شعور از دیدگاه قرآن»، پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره 18، صص 7-34
- مقاتل‌بن سلیمان (1423 ق)، تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان، بیروت، دار احیاء التراث.
- Beeston A. F. L. & Others (1982), Sabaic Dictionary, YAR, University of Sanna.
- Black, Jeremy & others (2000), A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Brun, S. J. (1895). Dictionarium Syriaco-
Latinum, Beryti Phoeniciorum. - Cook, Stanley (1898), A Glossary of the Aramaic Inscriptions, Cambridge University Press.
- Costaz, Louis (2002). Dictionarie Syriaque-Francais/Syriac-English Dictionary. Beirut: Dar El-Machreq.
- Drower, E.S. & Macuch, R. (1963), A Mandaic Dictionary, London: Oxford University Press.
- Gelb, Ignace J. (1964), The Assyrian Dictionary, The University of Chicago
- Gesenius, William (1939), A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F.A. Brown, London: Oxford.
- Hebrew-English Bible, According to the Masoretic Text, and the JPS 1917 Edition, https://www.mechon-mamre.org/, (updated 14 November 2017)
- Hoftijzer, J. and Jongeling, K. (1995), Dictionary of the North-West Semitic inscriptions, Leiden, Brill.
- Jastrow, Marcus (1903), A Dictionary of the Targumim (2 Volume), London/New York.
- Jeffery, Arthur (1938), The Forign Vocabulary of the Qur’an, Baroda: Oriental Institute.
- Johnstone, T. M. (1977), Ḥarsūsi Lexicon, London, Oxford University Press.
- Johnstone, T. M. (1981), Jibbāli Lexicon, London, Oxford University Press.
- Johnstone, T. M. (1987), Mehri Lexicon, London and New York, Routledge.
- Leslau, Wolf (1987), Comparative Dictionary of Ge’ez (Class. Ethiopic), Wiesbaden: Harrassowitz.
- Lipinski, Edward (1997), Semitic Languages: Outline of a Comparative Grammar, Leuven: Peeters.
- Payne Smith, R. (1957). A Compendious Syriac Dictionary, Oxford: Clarendon Press.
- Peshitta New Testament, Online access: https://www.dukhrana.com/peshitta/index.php
- Schwally, Friedrich (1893), Idioticon des christlich-palestinischen Aramaisch, Giessen.
)