با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن علمی قرآن و عهدین ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان

2 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان

چکیده

 فخر رازی و شیخ طوسی گرچه به لحاظ کلامی دارای دو خاستگاه فکری‌اند اما با توجه به رویکرد عقل گرایانه خود در تفسیر در قلمرو نسخ دارای دیدگاه‌های خاصی‌اند این رویکرد عقل گرایانه برخاسته ازمبانی تفسیری این دو مفسر بزرگ مسلمان است. مبانی تفسیری که در حکم پیش فرض ها و اصول بنیادین مفسرآن قرآن است، در نحوه کیفیت تفسیری مفسر بازتاب می یابد. صرف نظر از جنبه‌های گونه گون مبحث نسخ - که از دیرباز محل بحث محققان علوم اسلامی بوده - آنچه در این مقاله کانون بحث و بررسی است؛ چگونگی تاثیر این مبانی تفسیری در تفسیر آیات ناظر بر ناسخ و منسوخ است. بر اساس، مبانی مهمی مانند حکیمانه بودن خدا و فعل او یعنی قرآن حکیم، جاودانگی قرآن و تاثیر آن با توجه به عنصر مصلحت در نسخ و سرانجام خود اصل و مبنای ناسخ و منسوخ داشتن قرآن، آیات موسوم به ناسخ و منسوخ تفسیری خاص یافته است. اولا نتیجه این تفسیر این است که دامنه این آیات بسیار محدود است هردو مفسر چیزی کمتر از ده آیه را شامل چنین آیاتی می­دانند؛ ثانیا هر دو مفسر در پرتو مبانی مانند حکیمانه بودن خدا و قرآن و جاودانگی آموزه­ای آن و نوع رابطه­ای که این مبنا با نسخ از حیث عنصر مصلحت دارد، دارای نقاط اشتراکی هستند. اما از­آن­سو، در موردی که به تفاوت دیدگاه کلامی آنان مربوط می­شود مانند اهمیت اصل عدل به عنوان مولفه اساسی مبنای عقلی در تفسیر آیات اختلاف دارند.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
البصری، ابوالحسین (1419ق). المعتمد فی اصول الفقه، تحقیق خلیل المیسی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن فارس، ابوالحسن بن احمد، (بی‌تا). مقاییس اللغه، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌ابى‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد (1419). تفسیر القرآن العظیم، عربستان‏: مکتبة نزار مصطفى الباز.
 ابوالفتوح رازى، حسین بن على (1408). روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن، مشهد: ‏، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى.
الجوهری، ابی نصر اسماعیل بن حماد (1419).  الصحاح، بیروت: دارلاحیاء التراث.
حافظیان البابلی، ابوالفضل (1382). رسائل فی درایه الحدیث، قم: دارالحدیث للطباعه و النشر.
خرمشاهی، بهاء الدین (1365). تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب، معارف، شماره 1.
رازی، فخرالدین (1412). المحصول، تحقیق طه جابر فیاض العلوانی، بیروت: الرسالة.
رازی، فخرالدین (1420). مفاتیح الغیب، بیروت: دارالحیاء التراث العربی.
 راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412). مفردات الفاظ القرآن، دمشق: دار القلم.
الزبیدی، محب الدین (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر.
زرقانی، محمد عبدالعظیم (1427). مناهل العرفان، مصر: دارالسلام.
 الزرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله (1427هـ). البرهان فی علوم القرآن، چاپ اول، ریاض: دارالحضارة للنشر و التوزیع.
زید، مصطفى (1408).  النسخ القرآن الکریم، چاپ دوم، دار الوفاء المصنورة.
 سعیدی روشن، محمد باقر (1385).  «قرآن نزول تاریخی و حضور فرا تاریخی»، پژوهش‌های فلسفی، شماره 28.
سمرقندی، ابو اللیث نصر بن محمد (1414).  بحر العلوم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
سیوطی، جلال الدین (بی‌تا). طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیة.
سیوطی، جلال الدین (بی‌تا). الإتقان فی علوم القرآن‏‏، دار الکتاب العربى‏.
سیوطی، جلال الدین (1404 ق). الدر المنثور فى تفسیر المأثور‏، قم‏: کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى.
شاطبی، ابراهیم بن موسی (1415). الموافقات فی اصول الشریعه، چاپ اول، بیروت : دارالمعرفه
صبحی صالح (1990م).  مباحث فی علوم القران، بیروت:دارالعلم للملایین، هفدهم.
 طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر (1412). جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت‏:دار المعرفة.
طوسی، محمد‌بن‌حسن  (بی‌تا).  التبیان فی التفسیر القرآن، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
طوسی، محمد‌بن‌حسن  (1417). عدة الاصول، تحقیق محمدرضا الانصاری القمی، قم: چاپ اول.
 طوسی، محمد‌بن‌حسن (بی‌تا). الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، قم: انتشارات خیام.
عتر، نورالدین (1414ق). علوم القرآن الکریم، دمشق: الصباح.
فخاری، سعید (1389). محکم و متشابه و نسخ و قرائات از دیدگاه آیت الله معرفت، تهران: نشر هستی نما.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1408). کتاب العین، بیروت: اعلمی.
مصطفوی، حسن (1360ش). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب‏.
مهدوی راد، محمد‌‌علی (1386). «جایگاه علوم قرآنی در میراث مکتوب تشیع و نقش آیة الله معرفت در آن»، الهیات و حقوق، شماره 26.