دوره 5، شماره 1 ، مهر 1395، صفحه 1-2
سهیلا پیروزفر؛ حسن زرنوشه فراهانی؛ حمید ایماندار
چکیده
امینالخولی (1895- 1966م) با تأکید بر اولویت داشتن پژوهش ادبی در مطالعه قرآن، مکتب ادبی معاصری در تفسیر قرآن پایهریزی کرد که از سوی محققانی نظیر محمد احمد خلف الله، عایشه بنتالشاطی و نصر حامد ابوزید مورد استقبال قرار گرفت و امتداد یافت؛ اما بهرهگیری این جریان از بعضی آراء مفسران معتزلی مانند زمخشری و نیز تأکید بر اندیشه خلق قرآن سبب ...
بیشتر
امینالخولی (1895- 1966م) با تأکید بر اولویت داشتن پژوهش ادبی در مطالعه قرآن، مکتب ادبی معاصری در تفسیر قرآن پایهریزی کرد که از سوی محققانی نظیر محمد احمد خلف الله، عایشه بنتالشاطی و نصر حامد ابوزید مورد استقبال قرار گرفت و امتداد یافت؛ اما بهرهگیری این جریان از بعضی آراء مفسران معتزلی مانند زمخشری و نیز تأکید بر اندیشه خلق قرآن سبب شد که برخی، آنها را متأثر از اندیشههای معتزله بدانند. در این مقاله، پس از معرفی مکتب ادبی در تفسیر، به معرفی الگوهای اثرگذار بر این جریان پرداخته و معلوم میگردد که نظریات مطرح شده از سوی این جریان، ارتباط روشن و مشخصی با اندیشههای معتزله ندارد. تنها مطلب قابل ذکر، تأکید ابوزید بر نظریه خلق قرآن است که آن نیز کاملاً بهصورت گزینشی و در راستای اثبات تاریخمندی قرآن مورد استفاده قرار گرفته است؛ بنابراین حتی نتیجهای که ابوزید از این نظریه گرفته به لحاظ مبنایی با معتزله متفاوت است.
احمد زارع زردینی
چکیده
نظم (سازماندهی/ترتیب/چینش) آیات در قرآن کریم با رویکردها، مدلها و روشهای گوناگون بررسیشده است. در این بررسیها نظم، بیشتر به چینش الفاظ در یک آیه توجه دارد و برای پاسخ به این پرسش است که چرا این چینش واژگان در آیه، بهترین چینش است و طبیعتی اعجازگون دارد. همچنین گاه به چرایی چینش یک آیه پس از آیهای دیگر، پرداختهشده است. ...
بیشتر
نظم (سازماندهی/ترتیب/چینش) آیات در قرآن کریم با رویکردها، مدلها و روشهای گوناگون بررسیشده است. در این بررسیها نظم، بیشتر به چینش الفاظ در یک آیه توجه دارد و برای پاسخ به این پرسش است که چرا این چینش واژگان در آیه، بهترین چینش است و طبیعتی اعجازگون دارد. همچنین گاه به چرایی چینش یک آیه پس از آیهای دیگر، پرداختهشده است. نوشتار حاضر الگویی نوین را بهمنظور تحول مطالعه نظم قرآن پیشنهاد میکند. این الگو مستلزم تحول در سه ضلع مطالعه نظم در قرآن است. ابتدا به تحول در «سطح مطالعه نظم» پرداخته و بر این باور است که باید سطح مطالعه نظم در قرآن را از «محوریت آیات» به «محوریت سورهها» ارتقا داد. در گام بعد به تحول در مطالعه «نوع مطالعه نظم» پرداخته و کوشش نموده تا مدلی از «نظم پیچیده» را بهجای یک نوع «نظم ساده» پیشنهاد نماید؛ و سومین تحول در «روش مطالعه نظم» است و در آن واحدهای لفظی و محتوایی را که پیش از این برمبنای «واژگان و آیه» بوده را به سطح «پاره متن» ارتقا دهد. در این راستا، بهجهت تبیین کارآمدی الگوی پیشنهادی در مطالعه نظم در قرآن، نظم در سوره یاسین با این الگو نمایانده شده است.
محمدفاروق آشکارتیزابی؛ عبدالکریم بیآزار شیرازی؛ نسیم عربی
چکیده
تاریخگذاری قرآن عبارت از دانشی است که از تاریخ و ترتیب نزول فقرات مستقل وحیهای قرآنی اعم از یک سوره کامل یا فقرهای مستقل از یک سوره تدریجیالنزول، بحث میکند. دکتر عابدالجابری درتفسیر فهم القرآن الحکیم با توجه به روش تفسیری و صبغه تاریخی خود، بیشترین تلاش را در این مورد انجام داده است. او با اعتقاد به اصول و مبانی خاص خود، روشهایی ...
بیشتر
تاریخگذاری قرآن عبارت از دانشی است که از تاریخ و ترتیب نزول فقرات مستقل وحیهای قرآنی اعم از یک سوره کامل یا فقرهای مستقل از یک سوره تدریجیالنزول، بحث میکند. دکتر عابدالجابری درتفسیر فهم القرآن الحکیم با توجه به روش تفسیری و صبغه تاریخی خود، بیشترین تلاش را در این مورد انجام داده است. او با اعتقاد به اصول و مبانی خاص خود، روشهایی را در تاریخگذاری قرآن به کار میگیرد و به نتایج جدیدی پیرامون زمان وقوع و چگونگی حوادث تاریخ صدر اسلام دست یافته است. مهمترین شیوههای او را میتوان تحت عناوین: تکیه بر سیاق آیات و سورهها، تکیه بر شواهد تاریخ جاهلی و تاریخ صدر اسلام، چینش سورهها بر مبنای مَطلع آنها، استدلال به احادیث سبب نزول آیات، توجه به مراحل تاریخی تشریع احکام شرعی، اولویتبندی منابع تاریخگذاری و... بیان و تحلیل کرد.
مجید معارف؛ حسام امامی دانالو
چکیده
اُری رُبین، از اسلامپژوهان غربی، با طرح سؤالاتی، ارتباطداشتنِ اسباب نزول مطرحشده از سوی مفسران مسلمان را با آیه نخست سوره «المسد»، رد میکند. او به این نتیجه شگفتانگیز دست مییابد که این آیه مربوط به سرقت غزال طلایی کعبه است که ابولهب پیش از بعثت پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم انجام داده است و مفسران مسلمان ...
بیشتر
اُری رُبین، از اسلامپژوهان غربی، با طرح سؤالاتی، ارتباطداشتنِ اسباب نزول مطرحشده از سوی مفسران مسلمان را با آیه نخست سوره «المسد»، رد میکند. او به این نتیجه شگفتانگیز دست مییابد که این آیه مربوط به سرقت غزال طلایی کعبه است که ابولهب پیش از بعثت پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم انجام داده است و مفسران مسلمان که تربیتیافته فرهنگ بتشکنی رایج در قرن نخست هجری بودند و نمیتوانستند مذمت شدن ابولهب برای نابود کردن چنین غزالی را بپذیرند، تفسیر این آیه را تغییر دادند و آن را با دشمنی ابولهب نسبت به پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم پیوند زدند. در مقاله حاضر نویسندگان برآنند که ضمن گزارش دیدگاه رُبین دراینباره، با استفاده از منابع علمی به نقد دیدگاه او پرداخته و مواضع ضعف و نارسایی استدلال وی را نشان دهند. حقایقی از تاریخ اسلام، ظرایف ادبی قرآن کریم و ناکارآمدی منابع و نااستواری روش وی در ارائه نظریهاش، ازجمله دلایلی است که در روند این مقاله بر عدم صحت دیدگاه رُبین اقامه شدهاند.
سید محمد دلبری
چکیده
عناصر تربیت اعم از اهداف، اصول، روشها، عوامل و موانع تربیت به چیستی انسان، بازگشت دارد. شرط اولیه و اساس در اتقان یافتهها پیرامون چیستی انسان و ساختار وجودی او، بهرهمندی از منابع علمی موثق است. در میان منابع موجود، اتکای به قرآن بهعنوان منبع اصیل، قطعیالدلاله و قطعیالصدور، انکارناپذیر است. بهویژه آنکه این متن مقدس، رسالت ...
بیشتر
عناصر تربیت اعم از اهداف، اصول، روشها، عوامل و موانع تربیت به چیستی انسان، بازگشت دارد. شرط اولیه و اساس در اتقان یافتهها پیرامون چیستی انسان و ساختار وجودی او، بهرهمندی از منابع علمی موثق است. در میان منابع موجود، اتکای به قرآن بهعنوان منبع اصیل، قطعیالدلاله و قطعیالصدور، انکارناپذیر است. بهویژه آنکه این متن مقدس، رسالت خود و رسول را هدایت و تربیت بشر معرفی کرده است. این مقاله در راستای شناخت انسان با استفاده از روش تحلیل متن در علم «معناشناسی» با رویکرد «همزمانی» و متمرکز بر مفهوم «قلب» به کشف معنای قلب بهعنوان یکی از کلیدیترین واژههای حوزه انسانشناسی قرآن کریم پرداخته است. این بررسی، بیشتر بر افعال و صفات همنشین قلب تمرکز دارد. در ادامه براساس فهم هویت قلب، دلالتهای ناظر بر تربیت انسان، ارائه شده است؛ «یگانگی منشأ ادراکات، انفعالات و رفتار انسان»، «تأثیر رفتارها بر کارکرد قوای ادراکی»، «ذات خیرطلب انسان»، «هویت یکپارچه خیر او»، «لاینفک بودن تربیت مطلوب از علم، اندیشه و عمل» و «وابستگی درک و فهم انسان به امور عینی و حسی» از آن جملهاند.
محمد صادق جمشیدی راد؛ محمدعلی لسانی فشارکی؛ محمدحسن صانعی پور؛ سیدمحمدعلی علوی
چکیده
تقدّم یا تأخّر تفکّر و تحصیل معنا نسبت به زبان و گفتار و تأثیر هرکدام بر دیگری و کیفیت آن مهمترین وجوه مسأله در رابطۀ زبان و تفکّر است. «تعیینکنندگی زبان برای تفکّر»، «تعیینکنندگی تفکّر برای زبان»، «استقلال زبان و تفکّر از هم» و «استقلال زبان و تفکّر در آغاز تکوین و وابستگی آنها به هم در تکامل» چهار نظریه ...
بیشتر
تقدّم یا تأخّر تفکّر و تحصیل معنا نسبت به زبان و گفتار و تأثیر هرکدام بر دیگری و کیفیت آن مهمترین وجوه مسأله در رابطۀ زبان و تفکّر است. «تعیینکنندگی زبان برای تفکّر»، «تعیینکنندگی تفکّر برای زبان»، «استقلال زبان و تفکّر از هم» و «استقلال زبان و تفکّر در آغاز تکوین و وابستگی آنها به هم در تکامل» چهار نظریه مطرح در این بارهاند. در این میان، معرفت قرآنی حاصل از تحقیق موضوعی و معناشناختی آیات مرتبط، علاوه بر غنابخشی به دستاوردهای بشری، بهویژه در تبیین کیفیّت تأثیر زبان بر ذهن، میتواند پشتوانۀ نظری تدوین برنامههای اجتماعی تربیتی گفتمانمحور و مهمتر از همه در راستای اصلاح رویکرد به آموزش و ترویج قرآن کریم، در پاسخ به چرایی ماهیت زبانی آن، نقشآفرین باشد. آیاتی از قرآن کریم شناخت یا عدم شناخت به حقایقی را در تحقّق و چگونگی کنشهایی در «زبان بیانگر» تعیینکننده نشان میدهد؛ اما «زبان دریافتی»، با لحاظ همبستگی لفظ و معنا، «کارکردی توجیهی» بر ذهن انسان به دو نحو «ذکری» و «لهوی» دارد. ثمربخشی شناختهایی نو، بسترسازی برای آیات غیرکلامی، محوریّت برای ارزیابی و تغییر تصوّرات و تصدیقات و سببیّت برای تثبیت شناختها و باورهای انسان پیامد کارکرد توجیهی زبان در بیان قرآن کریم است.
معصومه آگاهی؛ عبدالهادی فقهیزاده
دوره 5، شماره 1 ، مهر 1395، صفحه 127-148
چکیده
رویکرد اخلاقی در تفسیر قرآن در طول تاریخ اسلام دورههای گوناگونی را پشت سر گذاشته است. این ادوار در ویژگیها و خصوصیات با هم تفاوت داشتهاند. از عصر نزول قرآن و توأمان بودن روایات تفسیری و اخلاقی تاکنون پنج دوره در تفسیر اخلاقی قابل شناسایی و تفکیک است: 1. پیدایش توجه خاص به آیات مشتمل بر نکات اخلاقی (عصر اقدمین)، 2. افول صبغه اخلاقی ...
بیشتر
رویکرد اخلاقی در تفسیر قرآن در طول تاریخ اسلام دورههای گوناگونی را پشت سر گذاشته است. این ادوار در ویژگیها و خصوصیات با هم تفاوت داشتهاند. از عصر نزول قرآن و توأمان بودن روایات تفسیری و اخلاقی تاکنون پنج دوره در تفسیر اخلاقی قابل شناسایی و تفکیک است: 1. پیدایش توجه خاص به آیات مشتمل بر نکات اخلاقی (عصر اقدمین)، 2. افول صبغه اخلاقی در تفسیر آیات (عصر متقدمان)، 3. احیاء صبغه اخلاقی در قالب تفاسیر جامع (دوره اول عصر متأخران)، 4. رشد توجه به آیات مشتمل بر نکات اخلاقی (دوره دوم عصر متأخران) 5. شکوفایی توجه به آیات مشتمل بر نکات اخلاقی (دورۀ معاصران). آنچه باعث ایجاد و آغاز هریک از این دورهها شده شرایط و فضای جامعه، نیاز مخاطبان و دغدغۀ مفسران بوده است؛ چنان که برآیند این عوامل در یک دورۀ خاص سبب شده است تا رویکرد اخلاقی در تفاسیر قرآن دچار شدت و ضعف شود. این نوشتار به معرفی دورههای گوناگون در تفسیر اخلاقی و تحلیل دلایل فراز و نشیب آن پرداخته است.
شادی نفیسی
چکیده
تفسیر علمی یکی از روشهای تفسیری درازدامنی است که در دوره معاصر به یک جریان تفسیری جدی با نگاشتههای متعدد تبدیل شده است. این جریان تفسیری، همواره موافقان و مخالفان سرسختی داشته است که از جهات گوناگون بر استواری یا نااستواری آن پای فشردهاند، اما در این نزاع هر یک از طرفین کمتر به مبانی توجه داشتهاند. در این مقاله شش مبنای اختصاصی ...
بیشتر
تفسیر علمی یکی از روشهای تفسیری درازدامنی است که در دوره معاصر به یک جریان تفسیری جدی با نگاشتههای متعدد تبدیل شده است. این جریان تفسیری، همواره موافقان و مخالفان سرسختی داشته است که از جهات گوناگون بر استواری یا نااستواری آن پای فشردهاند، اما در این نزاع هر یک از طرفین کمتر به مبانی توجه داشتهاند. در این مقاله شش مبنای اختصاصی مفسران علمی شناسایی شده است. مفسران علمی به اشتراک قلمرو علم و قرآن حداقل در بخشی از آیات، همسویی قرآن و علم در بیان اطلاعات هستیشناختی، پرداختن استطرادی قرآن به علم، واقعنما بودن زبان قرآن در گزارههای هستیشناختی در مقابل انگیزشی و عرفی بودن زبان آن، واقعنما بودن علم و لذا معتبر بودن آن برای تفسیر آیات الهی و دقیقتر بودن فهمی علمی از آیات قرآن که ضرورت این روش تفسیری را به دنبال دارد، باور دارند. این البته نگاهی حداقلی به تفسیر علمی است که شماری از مفسران علمی تلقیای بس فراتر به آن دارند. در این مقاله با تبیین این مبانی، باورمندی مفسران علمی به آن نشان داده شده است؛ همچنان که برخی اختلافنظرها درخصوص آن نیز طرح شده است.
عباس اقبالی؛ زهرا وکیلی
چکیده
زبان، نظام اشارهای است و کلمه، دال یا سویهای آشکار است که در ذهن، مدلولی پنهان را برمیانگیزد؛ ازاینرو در شناسایی مدلول پنهان یک متن، عرضه دال یا نشانههای زبانی آن، بر مبانی و اصول سیمیولوژیک، به شناسایی کاملتر این سویه و مدلولها میانجامد. در این مجال سوره «الغاشیه» بهمثابه یکی از نمونههای بارز زبانی نظاممند ...
بیشتر
زبان، نظام اشارهای است و کلمه، دال یا سویهای آشکار است که در ذهن، مدلولی پنهان را برمیانگیزد؛ ازاینرو در شناسایی مدلول پنهان یک متن، عرضه دال یا نشانههای زبانی آن، بر مبانی و اصول سیمیولوژیک، به شناسایی کاملتر این سویه و مدلولها میانجامد. در این مجال سوره «الغاشیه» بهمثابه یکی از نمونههای بارز زبانی نظاممند و مشحون از نشانههایی مانند تعابیر متضاد و موسیقای لفظی و معنوی آیات، شایسته عرضه بر مبانی سیمیولوژی یا نشانهشناسی (سمیولوژی semiology) است. در این جستار با شیوه توصیفی ـ استنتاجی و بهکارگیری فنون علم نشانهشناسی به بررسی ویژگیهای این سوره در دو محور عمودی و افقی پرداخته و معلوم شده که این سوره از نظر محور عمودی؛ نام این سوره متنِ کوچکی است که متن طولانی را نوید میدهد و دربردارنده بیشترین دلالتهای متنی است، همچنین از جنبههای «ساخت قاموسی» «ترکیب دستوری» و بر محور «جانشینی یا جایگزینی» کاربرد یا استخدام یک تعبیر، سویه یا سویههای پنهانی دارد. همچنین معلوم گشته که بهکارگیری تکنیکهای تکرار، جناس، مراعات نظیر و تضاد، علاوه بر آهنگین ساختن سوره، بر مفهوم موردنظر خویش تأکید میورزد و سطح نحوی جملهها تصاویر برونگرا و درونگرای آیات این سوره، واقعیت و احوال قیامت، بهشتیان و دوزخیان را به مخاطب القا میکند.
حامد پوررستمی؛ حسن رضایی هفتادر
چکیده
علامه طباطبایی (ره) حسب روایت (المحکم ما یعمل به و المتشابه ما اشتبه علی جاهله) ایده نسبیت متشابهات قرآن را مطرح میفرماید. این ایده، ایده دیگری را بر صفحه ذهن پدید میآورد که آیا نسبت به ظواهر قرآن نیز میتوان چنین گفت؟ ایده نسبیت ظواهر قرآن باعث بررسی بیشتر پیرامون دو سؤال مهم 1. ظاهر به چه معنا و برای چه کسی؟ و 2. حجیت برای چه کسی و ...
بیشتر
علامه طباطبایی (ره) حسب روایت (المحکم ما یعمل به و المتشابه ما اشتبه علی جاهله) ایده نسبیت متشابهات قرآن را مطرح میفرماید. این ایده، ایده دیگری را بر صفحه ذهن پدید میآورد که آیا نسبت به ظواهر قرآن نیز میتوان چنین گفت؟ ایده نسبیت ظواهر قرآن باعث بررسی بیشتر پیرامون دو سؤال مهم 1. ظاهر به چه معنا و برای چه کسی؟ و 2. حجیت برای چه کسی و با چه شاخصی؟ میشود. به نظر میرسد ظاهر به هر دو معنای خود (معنای راجحِ همراه معنای احتمالی دیگر یا معنای ترسیمی در ذهن بدون معنای احتمالی دیگر) که باشد و برای هر کسی که پدیدار شود، بینیاز از فحص قواعدی و قرائنی نیست. در مواجهه با نسبیت ظواهر چه نسبیت درونفردی (حالات یک آیه برای یک نفر) و چه نسبیت میانفردی (حالات یک آیه برای دو فرد یا بیشتر) باید فاصله ظهور معنای ترسیمی تا وصول به معنای تثبیتی و مراد جدی با فحص روشمند پر شود تا به طمأنینه معنایی و حجتبخش برسیم؟