دوره 5، شماره 2 ، فروردین 1396، صفحه 1-2
محسن قاسمپور راوندی؛ سمیه مسعودینیا
چکیده
شیخ طوسی در تفسیر تبیان بهمثابه متکلّمی بزرگ و تحت تأثیر اساتید برجستهای مانند شیخ مفید و سید مرتضی وارد مباحث عقلی- کلامی شده است. مباحث کلامی در تفسیر تبیان برجسته است و این موضوع بیانگر جایگاه کلامی و ویژه شیخ طوسی است. از سویی دیگر تأثیر مبانی فکری و گرایش شیخ طوسی در مواجهه با آیات قرآن بر مفسّران بعدی هم چون طبرسی، نکتهای ...
بیشتر
شیخ طوسی در تفسیر تبیان بهمثابه متکلّمی بزرگ و تحت تأثیر اساتید برجستهای مانند شیخ مفید و سید مرتضی وارد مباحث عقلی- کلامی شده است. مباحث کلامی در تفسیر تبیان برجسته است و این موضوع بیانگر جایگاه کلامی و ویژه شیخ طوسی است. از سویی دیگر تأثیر مبانی فکری و گرایش شیخ طوسی در مواجهه با آیات قرآن بر مفسّران بعدی هم چون طبرسی، نکتهای است غیرقابلانکار. بازتاب عقلگرایی در تفسیر تبیان بهویژه با توجه به پیوند فکری میان مکتب کلامی بغداد - که شیخ طوسی از آن بیبهره نبوده است – و مکتب عقلی اعتزال محسوس است. انعکاس چنین مباحثی در تفسیر مجمعالبیان هم - البته نه به گستردگی تبیان - مشهود است. تحولات فکری قرن پنجم و ششم و مواجهه شیخ طوسی و طبرسی را با آنها میتوان با توجه به جولان فکری – عقیدی گروههای مختلف کلامی در قالب احتجاجات، مناظرات، تبیین عقاید و نقدهای این دو مفسّر به آرای کلامی معتزله جستجو کرد. سه رویکرد تبیینی، تقریبگرایانه و نقّادانه با آرای تفسیری معتزله، محورهای اساسی این پژوهش است که با رویکرد توصیفی – تحلیلی و گزارش و بیان دادههای تفسیری و همراه با شواهد و قرائنی سامان یافته است. هردو مفسّر از رهگذر این رویاروییها به دفاع از مبانی کلامی شیعه پرداختهاند.
عباس اسمعیلیزاده؛ مرتضی سلماننژاد
چکیده
در قرآن کریم، ماده «شک» 15 بار به کار رفته است. این واژه در 6 مورد با صفت «مریب» آمده است. اشتراک لفظی این واژه در کاربرد قرآنی «شک» و استعمال زبان فارسی «شک»، زمینه لغزندگیها در فهم معنای این کلمه در قرآن کریم شده است. به دلیل تعلق زمانی کاربرد قرآنی، تلقی اصطلاحی از واژه «شک» (بهمثابه اصطلاحی شکلیافته ...
بیشتر
در قرآن کریم، ماده «شک» 15 بار به کار رفته است. این واژه در 6 مورد با صفت «مریب» آمده است. اشتراک لفظی این واژه در کاربرد قرآنی «شک» و استعمال زبان فارسی «شک»، زمینه لغزندگیها در فهم معنای این کلمه در قرآن کریم شده است. به دلیل تعلق زمانی کاربرد قرآنی، تلقی اصطلاحی از واژه «شک» (بهمثابه اصطلاحی شکلیافته در حوزه فقه و اعتقادات) وجود نداشته است، درنتیجه پرسشی مبنی بر چیستی معنای آن در کاربردهای قرآنی در زمان نزول باعث گشته است تا جستار حاضر در گام نخست به سراغ گزارش لغویان رفته و به تحلیل دادههای ایشان بپردازد و در گام دوم نیز با رجوع به کاربردهای قرآنی این واژه و با تأکید بر دلالتهای معناشناختی، رهیافتهای سیاقی و استفاده از سنت تفسیری به درک عمیقتری از آن برسد. با عنایت به تنوع کاربردهای واژه «شک» و نظر به دلالتهای سیاقی این آیات در قرآن کریم، میتوان گفت: «شک» در قرآن کریم در دو نوع کاربرد کاملاً متفاوت قابل پیجویی بوده و مبنای تفاوت یادشده، آمدن یا نیامدن صفت «مریب» همراه با این واژه در کاربردهای قرآنی است.
حسین شجاعی؛ نقی رجبیان
چکیده
تعامل میانرشتهای قرآن و تاریخ از پیشینهای طولانی برخوردار است. همواره مفسران در تبیین بخشهایی از قرآن بر خود لازم میدانستهاند که از تاریخ استفاده نمایند. با گذشت زمان روشهایی که مورخان استفاده مینمودند پیچیدهتر شد و توانایی بالاتری را در حل مسائل خود به دست آوردند اما مفسران همسوی با این پیشرفتها حرکت ننمودند؛ به ...
بیشتر
تعامل میانرشتهای قرآن و تاریخ از پیشینهای طولانی برخوردار است. همواره مفسران در تبیین بخشهایی از قرآن بر خود لازم میدانستهاند که از تاریخ استفاده نمایند. با گذشت زمان روشهایی که مورخان استفاده مینمودند پیچیدهتر شد و توانایی بالاتری را در حل مسائل خود به دست آوردند اما مفسران همسوی با این پیشرفتها حرکت ننمودند؛ به همین خاطر در حوزه روشهای تاریخی به کارگرفته شده ایشان آسیبهای فراوانی قابل مشاهده است. روشهایی که مفسران معاصر در تبیین مسائل تاریخی به کار میگیرند تفاوت چشمگیری با روشهای مفسران متقدم ندارد ازاینرو با تکرار روشهایی ناکارآمد در این زمینه روبهرو هستیم. مقاله پیش رو با استفاده از روشی تحلیلی- توصیفی و با منظری انتقادی به دنبال بررسی نقاط قوت و ضعفی است که در روشهای تاریخی مفسران قابل ملاحظه است. بررسی این نقاط کمک میکند تا امکان رسیدن به الگویی پیشرفته و بومی در حوزه بهکارگیری از روشهای تاریخی در تفاسیر قرآن کریم فراهم بیاید.
عبدالله موحدی محب
چکیده
ترکیب عزم الامور که به گونههای اندکی متفاوت در سورههای لقمان و شوری و آل عمران آمده بهصورتهایی مختلف از سوی مترجمان قرآن مورد بازگردان فارسی قرار گرفته است. چنانکه از نگاه مفسران نیز، معرکهای برای ابراز برداشتهای گوناگون شده به نحوی که چهبسا در سایه این مایه گونهگونی، پیام اصلی آیات مشتمل بر ترکیب مزبور به زاویۀ فراموشی ...
بیشتر
ترکیب عزم الامور که به گونههای اندکی متفاوت در سورههای لقمان و شوری و آل عمران آمده بهصورتهایی مختلف از سوی مترجمان قرآن مورد بازگردان فارسی قرار گرفته است. چنانکه از نگاه مفسران نیز، معرکهای برای ابراز برداشتهای گوناگون شده به نحوی که چهبسا در سایه این مایه گونهگونی، پیام اصلی آیات مشتمل بر ترکیب مزبور به زاویۀ فراموشی رانده شده است. نوشتۀ پیش رو در کار تحلیل و بررسی ترکیب یادشده در موارد سهگانه قرآن بوده بر آن است که عزمالامور برخلاف برداشت بیشتر مفسران و مترجمان قرآن عبارت است از فرمان حتمی و قطعی خداوند؛ بدین معنی که به هیچ روی، حقیقت مورد نظر در آیه مربوط را نباید سهل انگاشت. به طبیعت حال چنین ساختاری در مورد اموری به کار میرود که نزد گوینده از اهمیت بالایی برخوردار است بهگونهای که او هرگز راضی به ترک آن نیست.
محمدنقی رفعتنژاد؛ محمدامین مؤمنی
چکیده
واژه تقوا و مشتقات آن بهویژه فعلِ «إتّقی» از واژگان بسیار پرکاربر در فرهنگ و متون دینی اسلام بهویژه آیات و روایات است. اهمیت معناشناسی این واژه پیش از هر چیز و پیچیدگی نسبی مفهومی آن از یکسو و برداشتهای نادرست معنایی از آن از سوی دیگر سبب شد تا با پژوهشی کامل به معناشناسی این واژه و مشتقات آن بهویژه «اتقی» بپردازیم. ...
بیشتر
واژه تقوا و مشتقات آن بهویژه فعلِ «إتّقی» از واژگان بسیار پرکاربر در فرهنگ و متون دینی اسلام بهویژه آیات و روایات است. اهمیت معناشناسی این واژه پیش از هر چیز و پیچیدگی نسبی مفهومی آن از یکسو و برداشتهای نادرست معنایی از آن از سوی دیگر سبب شد تا با پژوهشی کامل به معناشناسی این واژه و مشتقات آن بهویژه «اتقی» بپردازیم. در مقاله پیش رو مباحث معناشناسی این واژه و برخی مشتقاتش در 4 محور به بحث گذارده شده است: 1. ریشه تقوی و صیغه آن 2. معنا و مفهوم دقیق ریشه مشتقات (وقی)؛ 3. معنا و مفهوم هیئت فعل اتّقی؛ 4. معنای اتقوا الله و مقصود از آن. در این مقاله به اثبات میرسد که این ماده در تمام کاربردهای خود بر نوعی حفظ و نگهداری دلالت میکند و اتّقاء از چیزی به معنای محافظت شدن و مصون ماندن از امری است که انسان از گزند او در امان نبوده؛ درنتیجه از او ترسیده و دوری میگزیند. باب افتعال در این واژه معنای مطاوعه را میرساند. تقوای خدا و اتقای از او در حقیقت اتقای از صفات جلالیه و عذاب اوست و جمله اتقوا الله و مانند آن از اوامر انذاری بوده و در مقام تخویف و تحدیر به کار میرود. شیوه پژوهش در این مقاله توصیفی- تحلیلی با استفاده از نظریات بزرگان بهویژه اهل لغت و با بهکارگیری روش استنباطی و اجتهادی است.
علی غضنفری
چکیده
این مقاله در پی آن است که با نقد و بررسی قرآنی و روایی، از بین رویکردهای مختلف اشتمال قرآن بر تمام نیازهای بشر را برگزیند. بیشک کافی بودن مستدلات این بخش، آراء دیگر را خدشهدار میسازد. نگارنده در این باره، آیات مربوطه را بررسی و با توجه به اِشکال ادبی و تحلیلی دو واژه «تبیان» و «کل»، در مهمترین آیه مورد استناد مطلقگرایان، ...
بیشتر
این مقاله در پی آن است که با نقد و بررسی قرآنی و روایی، از بین رویکردهای مختلف اشتمال قرآن بر تمام نیازهای بشر را برگزیند. بیشک کافی بودن مستدلات این بخش، آراء دیگر را خدشهدار میسازد. نگارنده در این باره، آیات مربوطه را بررسی و با توجه به اِشکال ادبی و تحلیلی دو واژه «تبیان» و «کل»، در مهمترین آیه مورد استناد مطلقگرایان، استدلال به این آیه را برای اثبات جامعیت بالجمله مورد تردید جدی قرار داده است. نویسنده کوشیده است اولاً دلائل قائلان به جامعیت مطلق را خدشهدار سازد؛ سپس با استفاده از آیه «لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ»، بهطورقطع جامعیت نسبی در رفع نیازهایی که بشر در شرایط عادی توان رسیدن به آنها را ندارد، را مستدل نماید. محقق جهت تأیید نگرش خود، از روایات بسیار و همچنین حمل مطلق آنها بر مقید، سود جسته است. در این باره روایات به دو گروه تقسیم شدهاند و دستهای که قول جامعیت کلی را پوشش میدهد برای بررسی بیشتر به پنج صنف جزئیتر تقسیم و بازبینی شده است و نویسنده در نهایت دلالت آنها بر این قول با توجه به قیود دسته بعد ناکافی دانسته است. حمل روایات مطلق بر دسته دوم یعنی احادیثى که به آنچه در قرآن نیست، اشاره دارد، این نگرش را تقویت میبخشد. نهایت اینکه محقق با مخدوش ساختن دلائل قائلان به جامعیت مطلق، با استفاده از آیات قرآن و تحلیل عقلی و با کمک این روایات بر مبنای خود یعنی جامعیت فیالجمله قرآن در رفع نیازها، پای فشرده است.
علیرضا سبحانی؛ محمد ناصحی
چکیده
مهمترین شاخصه تلاوت مطلوب قرآن کریم، ابتناء آن بر ارائه معانی و مفاهیم صحیح کلام الهی است تا از رهگذر آن هدف اصلی تلاوت که هدایتگری و معرفتافزایی است حاصل گردد. این هدف با فراگیری دانش وقف و ابتدا و بهکارگیری آن در تلاوت، قابل دستیابی است. از سوی دیگر دانش وقف و ابتدا مبتنی بر برداشتهای تفسیری عالمان این شاخه از دانشهای قرآنی ...
بیشتر
مهمترین شاخصه تلاوت مطلوب قرآن کریم، ابتناء آن بر ارائه معانی و مفاهیم صحیح کلام الهی است تا از رهگذر آن هدف اصلی تلاوت که هدایتگری و معرفتافزایی است حاصل گردد. این هدف با فراگیری دانش وقف و ابتدا و بهکارگیری آن در تلاوت، قابل دستیابی است. از سوی دیگر دانش وقف و ابتدا مبتنی بر برداشتهای تفسیری عالمان این شاخه از دانشهای قرآنی است. از این رو، مقاله حاضر با بررسی تطبیقی دیدگاههای ابوعمرو دانی و محمدعلی خلفالحسینی در دانش وقف و ابتدا و دیدگاههای تفسیری مفسران برگزیده، در جستجوی میزان دقت و صحت نظرات این دو عالم وقف و ابتدا و ارائه الگویی مطلوبتر جهت تصحیح و بهبود تلاوت قرآن کریم است. علت انتخاب دانی آن است که میتوان وی را پایهگذار معروفترین تعاریف و تقسیمبندی رایج در وقف و ابتدا دانست. محمد علی خلفالحسینی نیز از آن رو برگزیده شده است که علامتگذاریهای رایج وقف و ابتدا در بسیاری از مصاحف متداول در جهان اسلام یا بهطور کامل براساس دیدگاههای وی است یا حداقل با آن قرابت فوقالعادهای دارد. حاصل تحقیق آنکه در 60 موضع مطرح شده در 20 موضع با مفسران تطابق ندارد که 6 موضع آن رأس الآیه است که در آن دانی آنها را بیان نموده و در 14 موضع بعدی که حدأقل یکی از علماء آن را بیان نموده با نظر مفسران تطابق ندارد که علت آن پوشیده ماندن برخی از ارتباطات یا دقت مفسران از دید عالمان وقف و ابتداست.
محمدهادی امینناجی؛ محمدحسن زمانی؛ رحمان آغازی
چکیده
مخالفان اسلام در معارضه با قرآن کریم و پاسخگویی به تحدی، اقدام به تألیف کتابی با نام الفرقان الحق نموده و 77 سوره ساختگی را مملو از اختلاف و تناقض و با اقتباس و تقلید فراوان از قرآن کریم ساختهاند. این مقاله که به شیوه توصیفی- تحلیلی سامان یافته، به نقد و بررسی ادعاهای این کتاب در حوزه وحیانیت و جامعیت میپردازد. نویسنده در حوزه وحیانیت، ...
بیشتر
مخالفان اسلام در معارضه با قرآن کریم و پاسخگویی به تحدی، اقدام به تألیف کتابی با نام الفرقان الحق نموده و 77 سوره ساختگی را مملو از اختلاف و تناقض و با اقتباس و تقلید فراوان از قرآن کریم ساختهاند. این مقاله که به شیوه توصیفی- تحلیلی سامان یافته، به نقد و بررسی ادعاهای این کتاب در حوزه وحیانیت و جامعیت میپردازد. نویسنده در حوزه وحیانیت، کتاب خود را وحی تلقی کرده که از طرف خداوند بر او نازل شده است، این ادعا با وجود تناقضهای فراوان و اقتباسهای گوناگون از قرآن از جهت لفظ، معنا و اسلوب، قابل نقد است. از جمله تناقضات این کتاب: آمدن و نیامدن پیامبری بعد از حضرت عیسی علیهالسلام، اعتقاد به اقانیم ثلاث و ادعای عدم شرک و استدلال با کلمات قرآن و حمله علیه آن است. همچنین نویسنده در حوزه جامعیت، با اقتباس از آیهای از قرآن، مدعی است که در کتاب او شرح همه چیز آمده است که این ادعا نیز با بررسی متن کتاب خلاف واقع است. با توجه به ادعاهای نویسنده الفرقان الحق در معارضه با قرآن در حوزههای وحیانیت و جامعیت و با وجود تناقضها و اقتباسهای متعدد و عدم جامعیت آن، دروغ بودن و ابطال همه ادعاهای آن ثابت شده است.
نرگس انصاری؛ اعظم شمسالدینی
چکیده
مکتب نقدی ساختارگرایی که در غرب مطرح و سپس در میان ما متداول گردید با انجام پژوهشهای زبانی به دنبال روشن کردن ماهیت آثار ادبی و ویژگیهای آنهاست. این مکتب کشف انسجام شکلی و معنایی میان این آثار را هدف خود قرار داده است. ساختار در حقیقت برگرفته از مجموع روابط موجود در اجزاء یک اثر است و ساختارگرایی آنها را بهعنوان یک نظام کامل و یک ...
بیشتر
مکتب نقدی ساختارگرایی که در غرب مطرح و سپس در میان ما متداول گردید با انجام پژوهشهای زبانی به دنبال روشن کردن ماهیت آثار ادبی و ویژگیهای آنهاست. این مکتب کشف انسجام شکلی و معنایی میان این آثار را هدف خود قرار داده است. ساختار در حقیقت برگرفته از مجموع روابط موجود در اجزاء یک اثر است و ساختارگرایی آنها را بهعنوان یک نظام کامل و یک کل درهمتنیده مورد بررسی قرار میدهد. بیشک با بهکارگیری این نظریههای جدید در تحلیل متن قرآن که متنی ادبی و بینظیر میباشد، میتوان بهصورت علمی جنبه اعجاز ادبی آن را از نظر زیباشناسی مشخص کرد. یافتن تناسب و ارتباط تنگاتنگ میان آیات، هماهنگی کامل لفظ و معنا و موسیقی، تأثیرگذاری کلام خدا را نمایانتر میسازد. این در حالی است که برخی گاه بیارتباطی آیات در سورههای قرآن را مطرح میکنند. از این رو بحث حاضر تلاش دارد با روش تحلیلی- توصیفی و پس از ارائه مباحث مقدماتی پیرامون شیوه تحلیل متون در نقد ساختاری که امری ضروری به نظر میرسد، ساختار سوره «الحاقة» را بررسی و انسجام ساختاری آن را در سه سطح موسیقایی، واژگانی و نحوی در سطح کل سوره و آیات مشخص سازد. بررسی ساختار و محتوای سوره مورد بحث، هماهنگی میان غرض و معنا و لفظ را بهخوبی نمایان میسازد. ایقاع حروف، کلمات و نوع جملات و ساختار کوتاه آیات و واژگان آن با توجه به غرض سوره یعنی ترسیم صحنههای قیامت و نشان دادن هول و هراس حاکم بر آن و... بیانگر شدت و عظمت موضوع است.
نصرت نیلساز؛ علی دهقان
چکیده
واژه حمد یکی از واژگان کلیدی در حوزه مفاهیم عبادی در قرآن کریم است. این واژه در فرهنگ لغات عربی و تفاسیر قرآن به لحاظ معنای صریح به ثناء و ستایش تفسیر شده است، اما به لحاظ معناهای جانبی در منابع سنتی رابطه آن با معنای شکر و سپاس و همچنین معنای مدح محل بحث بوده است. به نظر میرسد با توجه به ابهام مطرح در معنای این ماده، خصوصاً در حوزه ...
بیشتر
واژه حمد یکی از واژگان کلیدی در حوزه مفاهیم عبادی در قرآن کریم است. این واژه در فرهنگ لغات عربی و تفاسیر قرآن به لحاظ معنای صریح به ثناء و ستایش تفسیر شده است، اما به لحاظ معناهای جانبی در منابع سنتی رابطه آن با معنای شکر و سپاس و همچنین معنای مدح محل بحث بوده است. به نظر میرسد با توجه به ابهام مطرح در معنای این ماده، خصوصاً در حوزه معانی جانبی (و نه معنای صریح) تدقیق معنای آن با روشهای نوین معناشناختی برای درک ملموستر آن ضرورت دارد. در این مقاله ماده حمد با رویکرد زبانشناسی تاریخی- تطبیقی و با استفاده از منابع زبانهای سامی ریشهشناسی شده و در نهایت مشخص شده است که معنای اشتیاق معنای کهنتری است که در دورهای متقدم در زبان سامی از این ریشه فهمیده میشده، کاربرد این ماده در معنای اشتیاق در متون زبانهای شاخه شمالی مرکزی از زبانهای سامی ثبت شده است
فتحیه فتاحیزاده؛ سهیلا جلالی کندری؛ فاطمه آبادی
چکیده
مفهوم «ضلالت»، یکی از کلیدیترین مفاهیم قرآنی است؛ بهگونهای که اغلب مفاهیم کلیدی قرآن بهطور مستقیم یا غیرمستقیم در دو حوزه معناشناسی هدایت و ضلالت دستهبندی میشوند. میدان معناشناسی (هدایت - اضلال) نیز همچون تمامی مفاهیم کلیدی قران کریم حول محور «الله» در جریان است؛ بهگونهای که ضلالت حقیقی تنها زمانی محقق میشود ...
بیشتر
مفهوم «ضلالت»، یکی از کلیدیترین مفاهیم قرآنی است؛ بهگونهای که اغلب مفاهیم کلیدی قرآن بهطور مستقیم یا غیرمستقیم در دو حوزه معناشناسی هدایت و ضلالت دستهبندی میشوند. میدان معناشناسی (هدایت - اضلال) نیز همچون تمامی مفاهیم کلیدی قران کریم حول محور «الله» در جریان است؛ بهگونهای که ضلالت حقیقی تنها زمانی محقق میشود که با «اضلال الهی» همراه گردد. این پژوهش در راستای کشف لایههای معنایی مفهوم «اضلال الهی» در قرآن و با هدف تبیین پیوستگی معارف قرآنی تدوین شده و با استفاده از روش نوین معناشناسی به تبیین مفهوم «اضلال الهی» و کشف حوزههای معنایی مرتبط با آن پرداخته است. با بررسی 32 آیهای که در آن اضلال به خداوند اسناد داده شده است، با رویکرد همزمانی و استخراج مفاهیم همنشین و جانشین، این نتیجه حاصل شد که مفهوم «هدایت» در تقابل معنایی با این مفهوم قرار دارد و «اضلال الهی» به معنای تصرف در دستگاههای ادراکی انسان (سمع، بصر و قلب) گریبانگیر کسانی خواهد شد که از هدایت اولیه الهی رویگردان شده و با ویژگیهایی چون کفر، ظلم، فسق، نفاق و اسراف خود را مستحق اضلال الهی گرداندهاند. مفاهیمی چون ازاغة، طبع، ختم، کر و کور کردن، دگرگون کردن، زیادکردن بیماری قلب و رویگردان کردن، جانشین مفهوم اضلال در ارتباط با خداوند به شمار میآیند. از آنجا که هدایت تنها از جانب خداوند متعال است، فرد با فراهم کردن اسباب «اضلال الهی»، خود را از هر نوع هدایتگر و ولی و یاوری محروم میکند و هرگز راهی به سوی هدایت نخواهد یافت.